Warszawa. Dziś pnąca się w górę, olśniewająca wieloma ambitnymi realizacjami i nowoczesna. A zaledwie kilkadziesiąt lat temu niemalże zniknęła z powierzchni Ziemi. Zagłada miasta, jakiej dopuścili się Niemcy w odwecie za opór Polaków podczas powstania warszawskiego, była tragicznym wydarzeniem. Jego odbudowa w dużej mierze była możliwa dzięki temu, że architekci i urbaniści, którzy wzięli udział w tym wielkim, niepodległościowym zrywie, również po wojnie z wielkim zaangażowaniem działali na rzecz ratowania stolicy. W przededniu 80. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego przypominamy tych, którzy podnieśli Warszawę z gruzów.
Atak nazistowskich Niemiec na Polskę był początkiem niezwykle trudnej dla Warszawy, wojennej historii. Już we wrześniu 1939 roku agresorzy zniszczyli 10 proc. zabudowy miasta. Równie trudny był okres okupacji. W 1943 roku, po upadku powstania w getcie, zniszczono kolejne 15 proc. stolicy. Najtrudniejsze jednak dopiero nadeszło. 1 sierpnia 1944 roku wlał nadzieję w serca wielu warszawiaków, których część z bronią w ręku stanęła do walki o wolność. Bohaterski zryw z powodu bezczynności wojsk sowieckich, które przyglądały się biernie wykrwawiającemu się powstaniu, przyniósł wiele ofiar. Wśród nich była sama Warszawa, której historyczne budynki i bezcenne zabytki zostały, w ramach zemsty, w większości zniszczone przez Niemców. Bilans był katastrofalny. Po upadku powstania i niemieckiej akcji burzenia stolicy przestało istnieć 85 proc. zabudowań lewobrzeżnej części miasta, w tym niemal 100 proc. Starego Miasta.
Rynek Starego Miasta w 1945 roku. Fot. Domena publiczna
„Powstanie warszawskie odcisnęło olbrzymie piętno na dzisiejszej stolicy. Niemal na każdym kroku spotykamy miejsca uświęcone krwią i walką jej ówczesnych mieszkańców. Po wojnie wielu z nich powróciło do Warszawy, poświęcając się jej odbudowie. W olbrzymiej części to dzięki nim możemy podziwiać to miasto, mieszkać w nim, uczyć się i pracować” – mówi Rafał Szczepański, prezes Fundacji Pamięci o Bohaterach Powstania Warszawskiego, która zajmuje się m.in. upamiętnianiem powstańców, pomocą bohaterom i szerzeniem wiedzy na temat niepodległościowego zrywu.
Odbudowa stolicy
Czas powstania przerwał bieg historii. Żołnierzami, łącznikami, sanitariuszami stali się zwykli obywatele. Rzemieślnicy, kupcy, nauczyciele. Wśród nich byli też architekci i urbaniści, studenci Politechniki Warszawskiej. Znaczna część z tych, którzy przeżyli, zapisała się na kartach nowej architektury Warszawy. Na czele ze Stanisławem Jankowskim ps. Agaton, Zbigniewem Pawelskim ps. Jastrząb, Eugeniuszem Ajewskim ps. Kotwa i wieloma innymi bohaterami.
Nowa Warszawa
Odradzająca się stolica to nie tylko powstające jak feniks z popiołów zburzone zabytki, a wśród nich zamek Królewski czy zamek Ujazdowski, o którego historii pisaliśmy TUTAJ. To również nowa zabudowa i nowe założenia urbanistyczne. Jednym z najbardziej ambitnych tuż powojennych projektów była Trasa W-Z, niezwykle ważna do dziś arteria komunikacyjna. Biegnąca w osi wschód-zachód, po obu stronach miasta, była niezmiernie nowoczesna (budowana w latach 1947-1949). Jej najbardziej charakterystycznym elementem jest tunel przebiegający pod pl. Zamkowym. Wśród głównych projektantów tej inwestycji był wspomniany już Stanisław Jankowski ps. Agaton.
Dla ludzi
Wielkim problemem doszczętnie zniszczonej Warszawy i powracających do niej mieszkańców był brak budynków mieszkalnych. Potrzeby były ogromne, a duża część istniejącej przed wojną zabudowy przestała istnieć. Wielki wkład w odbudowę stolicy wnieśli Maria i Kazimierz Piechotkowie – łączniczka i żołnierz Armii Krajowej, którzy wzięli ślub w trakcie powstania warszawskiego. Studia architektoniczne rozpoczęli przed wojną, pobierali nauki podczas okupacji i zakończyli ją tuż po jej zakończeniu. Kazimierz pracował w Biurze Odbudowy Stolicy, a Maria w Państwowej Pracowni Konserwacji Zabytków. Zajmowali się między innymi projektami odbudowy Archikatedry św. Jana czy staromiejskich kamienic. Na początku lat 50. XX wieku postawiono przed nimi zadanie realizacji osiedli mieszkaniowych na Bielanach, tzw. Bielany I, Bielany II, Bielany III i Bielany IV. Od tej pory to właśnie tego rodzaju budownictwo stało się ich głównym celem. W nieco późniejszych latach kierowany przez nich zespół opracował popularny w PRL, wielkopłytowy system W-70.
Innym architektem-powstańcem, który zasłynął wkładem w tworzenie zabudowy mieszkaniowej stolicy był Bogusław Chyliński ps. Bogusław. W powstaniu warszawskim walczył jako strzelec w batalionie „Kiliński” na terenie Śródmieścia Północnego. Był współautorem takich projektów, jak budynek mieszkalny na osiedlu Kępa Potocka przy ul. Promyka w Warszawie (wyróżniony tytułem Mistera Warszawy 1969), czy osiedla mieszkaniowego Wawrzyszew-Chomiczówka.
Kilka dekad później
Bezsprzecznie, to czasy bezpośrednio powojenne są momentem, gdy walczący w powstaniu warszawskim architekci i urbaniści brali najaktywniejszy udział w pracach nad planami powstającej z gruzów Warszawy. Jednak w dzisiejszym krajobrazie miasta nie brakuje nieco późniejszych, ikonicznych obiektów, które wyszły spod ręki bohaterów Warszawy. Wśród nich jest znajdujący się przy ul. Królewskiej, nieopodal placu Piłsudskiego, hotel Victoria. Powstały w latach 1973-1976 budynek, należący dziś do luksusowej sieci Sofitel, znany jest z wielu słynnych produkcji filmowych i telewizyjnych, takich jak: „Wielki Szu”, „Piłkarski Poker” czy „Kingsajz”. Jednym z jego głównych projektantów był Zbigniew Pawelski, walczący w batalionie „Ryś”.
Pamięć o zasłużonych architektach i urbanistach
Zbliżająca się, 80. rocznica wybuchu powstania warszawskiego to godny moment na upamiętnienie tych, którzy zarówno przeciwstawili się niemieckiemu okupantowi, jak i tworzyli nową i odtwarzali historyczną zabudowę miasta. Wielu z nich związanych było z Wydziałem Architektury Politechniki Warszawskiej, będącym zresztą niemym świadkiem wielu powstańczych potyczek. Fundacja Pamięci o Bohaterach Powstania Warszawskiego, wraz z władzami uczelni 2 sierpnia 2024 roku odsłoni tablicę poświęconą pamięci Architektów i Urbanistów, Profesorów, Wykładowców, Pracowników i Studentów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, uczestników Powstania Warszawskiego.
Widok na Starówkę, rok 1945 i 2019. Fot. Warszawa – o zniszczeniu i odbudowie miasta, Warsaw: “Interpress” Publishers, pp. 283 i Google Earth
„To miejsce, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, jest naturalnym wyborem, by przypomnieć, że mimo tragicznych wydarzeń wojny i późniejszych czasów komunizmu, wielu urbanistów i architektów, a zarazem uczestników powstania warszawskiego, podjęło się odbudowy Polski i jej stolicy, naszego miasta. Tablica umieszczona na elewacji budynku, widoczna dla każdego przechodnia, mieszkańca czy turysty, stanowi tego świadectwo. Pamiętajmy o tych, dzięki którym Warszawa może dziś być pięknym, rozwijającym się miastem” – podkreśla Rafał Szczepański prezes Fundacji Pamięci o Bohaterach Powstania Warszawskiego.
Źródło: Materiały prasowe Fundacji Pamięci o Bohaterach Powstania Warszawskiego
Czytaj też: Architekt | Urbanistyka | Zabytek | Historia | Warszawa | Architektura w Polsce
Temat: Architekci i urbaniści w powstaniu warszawskim. Bez nich nie byłoby dzisiejszej stolicy
