Pałac Szustra, usytuowany w warszawskim parku Promenada-Morskie Oko, stanowi cenny zabytek architektury, będący świadectwem bogatej historii i przekształceń architektonicznych na przestrzeni wieków. Powstały jako podmiejska rezydencja, pałacyk ewoluował, przybierając różne style architektoniczne i do dziś przyciąga uwagę swoim malowniczym położeniem na skraju skarpy.
Pałac został wzniesiony w latach 1772–1774 według projektu Efraima Szregera na zamówienie księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Był jednym z pierwszych przykładów podmiejskiej willi na ziemiach polskich. Powstał na fundamentach wcześniejszej siedziby z XVII wieku, gdzie przebywali carowie Szujscy. Klasycystyczny budynek, wzniesiony na planie kwadratu, miał dwie kondygnacje, ryzality na elewacjach i dach namiotowy. Od północy prowadził do niego podjazd z grotą, a elewacja wschodnia posiadała taras wsparty na arkadach, oferujący widok na dolinę Wisły.
Willa Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej w 1806 roku, obecnie znana jako pałac Szustra. Źródło: rysunek Freya według ryciny Zygmunta Vogla
Ogród otaczający pałac zaprojektował również Szreger, jednak jego rozwinięcie powierzono Szymonowi Bogumiłowi Zugowi. Zug wprowadził do założenia elementy romantyczne, przekształcając elewację wschodnią i dodając parterowy pawilon zwany Domkiem Murgrabiego. Posiadłość nosiła wówczas nazwę Mon coteau (z franc. „moje wzgórze”). Kolejne zmiany zaszły w XIX wieku, gdy właścicielką posiadłości została Anna z Tyszkiewiczów, miłośniczka neogotyku. W latach 1824–1827 na jej zlecenie Henryk Marconi przebudował elewacje północną i zachodnią, nadając im cechy neogotyckie.
Pałac Szustra w 1825 roku i obecnie. Źródło: „Widoki dawnej Warszawy”, Dobrosław Kobielski, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1984 i whiteMAD/Mateusz Markowski
W połowie XIX wieku pałac przeszedł na własność Franciszka Karola Szustra. Z jego inicjatywy Adam Idźkowski dodał neorenesansowe skrzydło, wieżyczkę oraz przebudował Domek Murgrabiego. W czasie II wojny światowej pałac został poważnie uszkodzony wskutek pożaru, a następnie odbudowany w latach 1962–1965 według projektu Jerzego Brabandera jako siedziba Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego.
Spalony pałac w latach 40. i obecnie. Fot. Sielce – moje miejsce w Warszawie i whiteMAD/Mateusz Markowski
Zabudowania gospodarcze i ogród również się nie zachowały. Niemcy wycięli także niemal cały park. Ocalały jedynie wieża z gołębnikiem i bramą, niedawno poddane pieczołowitej restauracji, oraz glorieta flamandzka (tzw. Domek Mauretański, o którym pisaliśmy TUTAJ), znajdujące się przy ulicy Puławskiej. Stanowiły one część wjazdową na teren posiadłości Szustra.
Południowa strona pałacu w latach 20. i dziś. Źródło: Archiwum Państwowe w Warszawie i whiteMAD/Mateusz Markowski
W 1899 roku niedaleko posiadłości powstało mauzoleum Szustrów, gdzie pochowano Franciszka Szustra oraz jego żonę Rozalię. W 1973 roku ich szczątki zostały przeniesione przez Tadeusza Szustra na cmentarz Powązkowski. Pałac zachwyca różnorodnością stylistyczną wynikającą z licznych przebudów. Jego bryła, malowniczo wkomponowana w zbocze skarpy, prezentuje zróżnicowaną liczbę kondygnacji w zależności od elewacji. Budynek wyróżnia się nieregularnym planem, który jest efektem wieloetapowej rozbudowy.
Neogotycka fasada w latach 20. i obecnie. Źródło: Archiwum Państwowe w Warszawie i whiteMAD/Mateusz Markowski
Każda z elewacji pałacu posiada unikalne cechy. Elewacja północna jest dwukondygnacyjna, z charakterystycznym podjazdem w kształcie podkowy. Zachowała neogotyckie detale, takie jak blanki, sterczyny, ostrołukowe okna i blendy. Elewacja wschodnia zawiera elementy zaprojektowane przez Zuga. Wśród nich znajduje się taras wsparty na łukach arkad i serliana w postaci dużego półkolistego okna oflankowanego dwoma mniejszymi prostokątnymi otworami oraz dekoracje w formie głów starców na konsolach. Elewacja południowa wyróżnia się ośmioboczną wieżyczką i neorenesansowym skrzydłem, zdobionym pilastrami, profilowanymi gzymsami i arkadowymi oknami. Domek Murgrabiego, połączony półkolistym murem z pałacem, nawiązuje do stylistyki całego założenia.
Otoczenie pałacu w latach 80. i obecnie. Źródło: „Widoki dawnej Warszawy”, Dobrosław Kobielski, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1984 i whiteMAD/Mateusz Markowski
Wnętrza pałacu kryją historyzujące elementy, które przywołują dawne czasy świetności rezydencji. Sala muzealna i biblioteka stanowią przykłady zachowanego wystroju, który podkreśla wyjątkowy charakter tego miejsca. Obecnie w budynku, oprócz Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, działa także teatr Scena 96.
Pałac Szustra w latach 70. i w 2024 roku. Źródło: album „Warszawa od wyzwolenia do naszych dni”, Wyd. Sport i turystyka, 1975 i whiteMAD/Mateusz Markowski
Źródło: zabytek.pl, sekretywarszawy.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Zabytek | Pałac | Historia | Warszawa | Ciekawostki
