Dnia 25 stycznia 2019 roku doszło do jednej z największych katastrof w historii Brazylii – zawalenia się tamy kopalni Córrego do Feijão w mieście Brumadinho, w stanie Minas Gerais. Tragiczne wydarzenie pochłonęło życie 272 osób, a fala toksycznego mułu zniszczyła środowisko i infrastrukturę na ogromnym obszarze. Sześć lat po tej tragedii, w 2025 roku, otwarto Brumadinho Memorial – miejsce, które nie tylko upamiętnia ofiary, ale także stanowi przestrzeń refleksji nad błędami przeszłości i ich konsekwencjami. To architektoniczne dzieło Gustavo Penna Arquitetos Associados (GPAA) jest wyrazem pamięci i potrzeby zmian.
Katastrofa w Brumadinho – przyczyny i skutki
Katastrofa w Brumadinho była wynikiem zawalenia się tamy kopalnianej należącej do firmy Vale S.A. Tamę, wykonaną metodą piętrzenia odpadów górniczych, uznano za niebezpieczną już wcześniej, jednak pomimo ostrzeżeń nie podjęto odpowiednich działań. W wyniku runięcia tamy, tuż po południu 25 stycznia 2019 roku, toksyczne odpady zalały okoliczne tereny, niszcząc domy, uprawy oraz zabijając setki ludzi i zwierząt. Skutki tragedii były katastrofalne nie tylko pod względem humanitarnym, ale również ekologicznym – skażenie gleby i wód wpłynęło negatywnie na cały ekosystem regionu. Wypadek ten stał się symbolem bezkarności korporacyjnej w Brazylii i braku odpowiedzialności za bezpieczeństwo ludzi oraz środowiska.
Architektura pamięci i refleksji
Brumadinho Memorial to przestrzeń pełna symboliki i emocji. Główne wejście do kompleksu, o poszarpanej i zdeformowanej formie, symbolizuje nagłość i brutalność katastrofy. Wykonane z betonu zmieszanego z pigmentami odpadów górniczych, podkreśla nierozerwalny związek między miejscem tragedii a jego upamiętnieniem. W centralnym punkcie holu znajduje się kryształowa druza (widoczna pustka w skale), symbolizująca „klejnoty”, jak nazywane są ofiary katastrofy przez swoich bliskich. Każdego roku, dokładnie o godzinie 12:28 (moment zawalenia się tamy), promień światła przenika przestrzeń, rozświetlając kryształy i przypominając o utraconych życiach.
Fot. Jomar Bragança
Ścieżka pamięci w Brumadinho Memorial
Podróż przez memoriał to metaforyczna droga przez pamięć, żałobę i refleksję. Główny trakt prowadzi do miejsca przerwania tamy, symbolizując nieodwracalność tragedii. Ściany wzdłuż ścieżki zdobią imiona wszystkich ofiar, które pojawiają się stopniowo w miarę przemierzania trasy, niczym zapisy historii wyryte w kamieniu. Centralnym elementem kompleksu jest 11-metrowa rzeźba w formie przechylonego kwadratu, reprezentująca zawodność ludzkiej racjonalności i odpowiedzialności. Spływająca z niej woda symbolizuje łzy, pamięć i proces oczyszczenia.
Przestrzenie pamięci i świadectwa
Ważnym elementem Brumadinho Memorial są przestrzenie pamięci i świadectwa. Wystawa stworzona we współpracy z rodzinami ofiar prezentuje ich fotografie, przedmioty osobiste oraz dokumentację tragedii. W tym miejscu znajdują się również szczątki zmarłych, przechowywane z godnością i szacunkiem.
Widok na nową rzeczywistość i odrodzenie
Pod koniec trasy zwiedzający docierają do punktu widokowego, skąd mogą zobaczyć zmieniony krajobraz, będący świadectwem katastrofy, ale także symbolem nadziei. Integralną częścią projektu jest las 272 żółtych tabeui – każde drzewo upamiętnia jedno życie utracone w tragedii. Te odporne na trudne warunki drzewa stały się symbolem odrodzenia, nawiązującym do procesu odbudowy zarówno środowiska, jak i lokalnej społeczności. W pobliżu znajduje się także przestrzeń medytacyjna oraz amfiteatr, które sprzyjają refleksji i działaniom edukacyjnym.
Brumadinho Memorial – przestrzeń, która nie pozwala zapomnieć
Brumadinho Memorial to nie tylko miejsce pamięci, ale również przestrzeń refleksji i przestrogi. Jego misją jest zarówno uczczenie ofiar, jak i przypomnienie o odpowiedzialności i konsekwencjach ludzkich decyzji. Jak mówi architekt Gustavo Penna: „To miejsce, gdzie architektura spotyka się z pamięcią. Przyjmuje ból i przekształca go w opór wobec zapomnienia”.
Dzięki staraniom rodzin ofiar oraz organizacji AVABRUM, memoriał jest zarządzany przez niezależną fundację non-profit, która dba o jego utrzymanie oraz misję edukacyjną. To osiągnięcie stanowi symbol walki o sprawiedliwość i pamięć, której echo rozbrzmiewa nie tylko w Brazylii, ale i na całym świecie.
O autorach
GPAA to biuro architektury i planowania urbanistycznego z dużym doświadczeniem w realizacji średnich i bardzo złożonych projektów. Zespół liczy ponad 30 specjalistów, którzy pracują nad projektami instytucjonalnymi, kulturalnymi, miejskimi, mieszkaniowymi i komercyjnymi. Od 50 lat firma łączy kreatywność i wysoką jakość architektury z najlepszymi praktykami zarządzania. Jej podejście koncepcyjne jest zarówno spójne, jak i innowacyjne – uwzględnia potrzeby klientów oraz współczesne wyzwania. GPAA postrzega architekturę jako kluczowy element jakości życia oraz kształtowania kultury i tożsamości.
Źródło: Gustavo Penna Arquitetos Associados (GPAA)
Czytaj też: Architektura | Ciekawostki | Brazylia | Muzeum | whiteMAD na Instagramie
