Budynek Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego to późnoklasycystyczny obiekt mieszczący się w Ogrodzie Botanicznym UW przy Al. Ujazdowskich 4. Wzniesiony w latach 1820–1824 gmach przeszedł w swojej historii wiele zmian, by uzyskać swój ostateczny wygląd po II wojnie światowej.
Decyzję o budowie obserwatorium podjęła Komisja Rządowa 8 września 1819 roku. Plany budowy były konsultowane z wybitnymi astronomami, Janem Śniadeckim i Franciszkiem Armińskim, który został pierwszym dyrektorem obserwatorium. Prace budowlane rozpoczęto na przełomie kwietnia i maja 1820 roku pod kierunkiem Michała Kado, Hilarego Szpilowskiego i Piotra Aignera, najprawdopodobniej z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego. Pod koniec 1821 roku budowa została przerwana z powodu problemów organizacyjnych, ale wznowiono ją w czerwcu 1822 roku pod kierownictwem Szpilowskiego. Projekt budynku został zmodyfikowany, co wiązało się m.in. z burzeniem ścian i dodaniem nowych pawilonów pod kopułami obserwacyjnymi. Ostatecznie budowę zakończono 25 listopada 1824 roku.
Rok 1837. Fot. Mazovian Digital Library, Public domain, via Wikimedia Commons
W połowie XIX wieku uruchomiono w budynku pierwszy w Warszawie zegar elektryczny oraz wahadło Foucaulta. Jedna z kopuł była używana jako punkt referencyjny sieci triangulacyjnej Warszawy i Królestwa Polskiego. W latach 1870–1871 budynek przeszedł gruntowną przebudowę pod kierunkiem Bolesława Podczaszyńskiego, zmieniając m.in. salę południkową i kopułę zachodnią. W latach 80. XIX wieku wymieniono drewnianą podłogę sali południkowej na murowany strop na belkach stalowych oraz zastąpiono wschodnią kopułę większą, sprowadzoną z obserwatorium wileńskiego.
W latach 1925–1928 przeprowadzono kolejny remont, w ramach którego m.in. przekształcono część strychu w laboratoria. Podczas kampanii wrześniowej 1939 roku budynek nie doznał poważnych uszkodzeń, jednak w czasie powstania warszawskiego został poważnie zniszczony przez niemieckie wojska. W 1944 roku Niemcy podpalili gmach, co doprowadziło do zniszczenia wnętrza, wyposażenia, instrumentów i cennej biblioteki. Po wojnie budynek został zabezpieczony przez Biuro Odbudowy Stolicy, a w latach 1947–1949 odbudowany według projektu architekta Jana Dąbrowskiego. Przywrócono wówczas pierwotny wygląd zewnętrzny budynku z 1824 roku, ale wnętrza zostały znacząco przekształcone. Astronomowie wrócili do budynku w 1950 roku, a w 1959 roku dodano strop na wysokości okien dużej sali wykładowej, dzięki czemu uzyskano dodatkową przestrzeń.
Obserwatorium Astronomiczne w latach 40. XX w., po zniszczeniach wojennych i współcześnie. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe www.nac.gov.pl/ i Adrian Grycuk, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons
Budynek jest zorientowany względem istniejącej cieplarni ogrodu botanicznego, a nie stron świata, co negatywnie wpływało na obserwacje. Ma formę wydłużonego prostokąta podzielonego na pięć części. Skrajne części sięgają tylko pierwszego piętra i zakończone są tarasami. Elewacje budynku mają pałacowy charakter. Dolne kondygnacje ozdobione są jońskimi pilastrami i boniowaniem, natomiast wyższe kondygnacje korynckimi pilastrami i gładką płaszczyzną. Na poziomie drugiego piętra znajdują się cztery otwarte tarasy, a wejście do budynku ma formę portyku z kolumnami jońskimi.
Budynek w 1925 r. i dziś. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe www.nac.gov.pl/ Barcex, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Wnętrza budynku nie są udostępnione do zwiedzania. W środku znajduje się m.in. duża sala wykładowa oraz dawne pawilony obserwacyjne, które obecnie pełnią funkcję dekoracyjną. W budynku mieszczą się również liczne laboratoria i pracownie. Obserwatorium zostało wpisane do rejestru zabytków w 1948 roku, a później do wojewódzkiej ewidencji zabytków i gminnej ewidencji zabytków. Budynek, wraz z oficynami, jest chroniony jako część Ogrodu Botanicznego UW.
Budynek Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego to ważny zabytek późnoklasycystycznej architektury. Jego burzliwa historia i wielokrotne przebudowy odzwierciedlają dynamiczne dzieje Warszawy. Dziś, mimo że kopuły obserwacyjne pełnią jedynie funkcję dekoracyjną, budynek nadal odgrywa ważną rolę naukową i kulturową.
Źródło: astrouw.edu.pl, uw.edu.pl
Czytaj też: Architektura | Zabytek | Miasto | Warszawa | Architektura w Polsce
