Cerkiew św. Aleksandra Newskiego stanowi jeden z najciekawszych przykładów murowanego budownictwa cerkiewnego na terenie Łodzi. Świątynię przedstawiającą wpływy sztuki bizantyjskiej i rosyjskiej charakteryzuje przepych i rozmach. Powstała w drugiej połowie XIX w. z woli łódzkich fabrykantów. Dzięki tej inicjatywie, niezbyt liczna prawosławna społeczność zamieszkująca Łódź otrzymała swoje własne miejsce modlitewnych spotkań.
Teren wielonarodowościowej i wielokulturowej Łodzi przełomu XIX i początku XX w. obfitował w świątynie i cmentarze różnych wyznań. Wśród zamieszkujących miasto katolików, ewangelików i żydów nieliczni prawosławni należeli do parafii w Piotrkowie Trybunalskim, istniejącej od 1788 r. Stan liczebności ludności prawosławnej zmieniło przybycie po 1862 roku do miasta 37 Jekaterinburskiego Pułku Piechoty. Ideę budowy świątyni przyspieszył także nieudany zamach na cara Aleksandra II. Ocalenie władcy postanowiono uczcić w 1879 r. budową cerkwi.
Cerkiew w 1896 r. Fot. Bronisław Wilkoszewski, Public domain, via Wikimedia Commons
W skład komitetu budowy wchodzili najbardziej liczący się przemysłowcy łódzcy z Karolem Scheiblerem i Juliuszem Heinzlem na czele. Projekt powierzono wieloletniemu architektowi miasta Hilaremu Majewskiemu. W 1880 r. przystąpiono do budowy. Lokalizacja cerkwi w pobliżu dworca kolejowego dodatkowo podkreślała symboliczne znaczenie związane z panowaniem rosyjskim. W maju 1884 r. została utworzona parafia. Nową cerkiew pw. Św. Aleksandra Newskiego, mogącą pomieścić 900 wiernych, wyświęcił arcybiskup chełmsko-warszawski Leoncjusz.

Bryłę proporcjonalnej, niewielkiej świątyni posadowiono na rzucie centralnym. Korpus nakrywa kopuła, od zachodu usytuowano kwadratową trzykondygnacyjną wieżę nakrytą złotym cebulastym hełmem. Pierwszą kondygnację wieży zdobią w czterech narożnikach niewielkie sterczyny zakończone miniaturami hełmu wieńczącego wieżę. Trzy ozdobne portale mieszczące wejścia do świątyni, zaakcentowane są parami delikatnych kolumienek z korynckimi kapitelami i półokrągło zakończonymi tympanonami wypełnionymi malowidłami o tematyce maryjnej. W ażurowych, złoconych dekoracjach hełmu wieży i kopuły oraz żywej kolorystyce elewacji i detalach architektonicznych widać wyraźnie przepych i bogactwo sztuki bizantyjskiej przemieszanej z wpływami rosyjskimi.
Cerkiew w latach 20. i obecnie. Fot. Archiwum Państwowe w Łodzi , CC0, via Wikimedia Commons i Аимаина хикари, CC0, via Wikimedia Commons
Równie reprezentacyjnie przedstawiają się wnętrza cerkwi. Na szczególną uwagę zasługuje dębowy ikonostas ufundowany przez Izraela Poznańskiego. Zaprojektował go H. Majewski, a wykonanie zlecono artyście z Petersburga. Również z Petersburga sprowadzono autorów polichromii. Witraże zostały wykonane przez wrocławską firmę Adolfa Seilera. Barwna posadzka utrzymana w tonacji brązu, błękitu i żółci ułożona została w geometryczny wzór okolony bordiurą. W dwudziestoleciu międzywojennym, w odróżnieniu od wielu innych świątyń wzniesionych w Królestwie Polskim na potrzeby Rosjan, nie została zrewindykowana na rzecz Kościoła Katolickiego ani rozebrana, co zwykle tłumaczy się okolicznościami jej budowy – została ufundowana przez zamożnych, szanowanych obywateli Łodzi. Od strony wschodniej otoczenie cerkwi stanowi park im. Stanisława Moniuszki, a od zachodu teren przed budynkiem został w latach 60. znacznie uszczuplony w związku z poszerzeniem ul. Kilińskiego.

W latach 1980-1984 wymieniono konstrukcję i poszycie dachów i kopuł, wykonano także prace konserwatorskie przy polichromiach. W ostatnich latach przeprowadzono kompleksowe, szeroko zakrojone prace konserwatorskie, obejmujące wnętrza i część zewnętrzną budowli. W oparciu o oryginalne projekty H. Majewskiego zastosowano oryginalną kolorystykę poszczególnych detali i bogate złocenia dekoracji kopuły i hełmu wieży. Świątynię wpisano do rejestru zabytków 20 stycznia 1971 r. pod nr A/117.
Źródło: lodz.travel, zabytek.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Architektura sakralna | Ciekawostki | Łódź | whiteMAD na Instagramie