Monaster w Supraślu to jeden z pięciu prawosławnych klasztorów męskich w Polsce. Pierwsze prace budowlane rozpoczęto już w XIV w., a w kolejnych stuleciach zespół ulegał rozbudowie. Kres istnienia tutejszej wspaniałej, centralnie zlokalizowanej cerkwi przyszedł z 1944 rokiem, kiedy wysadziły ją wycofujące się niemieckie wojska. Rekonstrukcję zabytku rozpoczęto w latach 80. i trwała niemal 40 lat. Odbudowaną cerkiew poświęcono w 2021 roku.
Prace nad główną cerkwią – obronną świątynią pod wezwaniem Zwiastowania – w nowej siedzibie klasztoru rozpoczęto w 1510 r. Mnisi utrzymywali szerokie kontakty z innymi prawosławnymi wspólnotami monastycznymi na ziemiach ruskich i na Bałkanach, co sprawiło, że w XVI w. monaster w Supraślu stał się jednym z najważniejszych ośrodków prawosławnych w I Rzeczypospolitej. Zakonnicy zajmowali się także gromadzeniem i kopiowaniem ksiąg. Szczególnym kultem otaczana była w nim uważana za cudotwórczą Supraska Ikona Matki Bożej.
Panorama monasteru. Fot. Andrzej Miecznik, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons
Monaster w 1635 roku przeszedł w ręce unitów i niemal przez 200 lat był administrowany przez bazylianów. Zakon ten w znaczący sposób rozbudował kompleks budynków, wstawiając do cerkwi monasterskiej nowe, barokowe wyposażenie oraz trzyrzędowy ikonostas ze zwieńczeniem. Było to jedno z najwybitniejszych barokowych dzieł tego typu na obszarze całego Podlasia. Świątynię wyposażono także w cztery ołtarze boczne. Zakon rozpoczął w Supraślu działalność wydawniczą. W drukarni supraskiej powstała większość ksiąg liturgicznych na potrzeby Kościoła unickiego w Rzeczypospolitej, od XVIII w. drukowano w niej również dzieła świeckie.
Cerkiew w Supraślu w 1890 i 2019 roku. Źródło: Василий Грязнов, Public domain, via Wikimedia Commons i Lilly M, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
W 1824 r., po znalezieniu się Supraśla pod zaborem rosyjskim, klasztor został przejęty przez Rosyjski Kościół Prawosławny. Męski monaster funkcjonował do 1915 r., gdy mnisi udali się na bieżeństwo, czyli uchodźstwo. W okresie międzywojennym zabudowania klasztoru należały do salezjanów. W latach 1939–1941 monaster został zdewastowany przez kwaterujące w nim wojska radzieckie. W cerkwi św. Jana Teologa została urządzona kuchnia, zaś w głównej świątyni – kuźnia. Żołnierze wynieśli z budynku ikony i zniszczyli barokowy ikonostas.
W 1944 r. wycofujący się Niemcy wysadzili w powietrze główną cerkiew, zaś mnichów zmusili do opuszczenia monasteru. Pozostałości świątyni zostały po II wojnie zabezpieczone jako trwała ruina. We wrześniu 1947 r. Naczelna Dyrekcja Muzeów i Ochrony Zbiorów poleciła Stanisławowi Bukowskiemu kierowanie robotami zabezpieczającymi i przystąpienie do pełnej odbudowy całego założenia klasztornego. Po wojnie w obiektach klasztornych działała szkoła rolnicza, od lat 80. XX wieku zabudowania były stopniowo przekazywane Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu, który prowadził prace konserwatorskie i remontowe. W 2021 r. zakończono trwającą 37 lat odbudowę głównej cerkwi monasteru.
Cerkiew w Supraślu w 1941 i 2007 roku. Fot. Леанід Лаўрэш, Pawet.net, Public domain, via Wikimedia Commons i Ireneusz Rek, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Jest ona obiektem łączącym funkcje obronne i sakralne. W swojej konstrukcji przypomina cerkwie w Wilnie, Synkowiczach i Małomożejkowie, a także położone na Mazowszu kościoły w Pawłowie, Zakroczymiu, Serocku, Cegłowie, Węgrowie i Brochowie z charakterystycznymi okrągłymi wieżami w narożach. Cerkiew w Supraślu zawiera cechy stylu bizantyńskiego i gotyckiego. We wnętrzu znajdował się zespół fresków przedstawiających sceny z życia Maryi i Jezusa, wizerunki aniołów, świętych apostołów, ewangelistów, męczenników, mnichów, proroków i biskupów pierwszych wieków chrześcijaństwa. W głównej kopule znalazła się postać Chrystusa Pantokratora wzorowana na analogicznej kompozycji z soboru Mądrości Bożej w Nowogrodzie Wielkim. Wśród innych elementów wyposażenia świątyni były niezwykle cenne wyroby jubilerskie.
Szczególną wartość miał siedemnastowieczny ikonostas, rozciągający się na całą długość cerkwi (dwanaście metrów). Został on zrekonstruowany w 2021 roku, w tym samym roku ukończono także trwającą od 2016 roku rekonstrukcję XVI-wiecznych fresków zdobiących ściany świątyni, przy wykorzystaniu oryginalnych technik pracy na mokrym tynku. Wówczas świątynia została uroczyście konsekrowana przez metropolitę warszawskiego i całej Polski Sawę, w asyście hierarchów z kraju i zagranicy. Rozpoczęta w latach 80. XX wieku odbudowa centralnej świątyni – katholikonu – pozwoliła na przywrócenie kompleksowi monastycznemu pierwotnego kontekstu historycznego i integralności oraz przypomnienie o znaczeniu w czasach I Rzeczpospolitej.
Współcześnie męski klasztor w Supraślu znów odgrywa niebagatelną rolę na mapie religijnej, naukowej i turystycznej Polski i Europy jako jedno z najważniejszych centrów pielgrzymkowych i sakralnych Kościoła prawosławnego. Obecnie w monasterze przebywa ośmiu mnichów.
Źródło: monaster-suprasl.pl, zabytek.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Architektura sakralna | Ciekawostki | Elewacja | whiteMAD na Instagramie
