Na poznańskim wzgórzu Winiary wznosił się niegdyś największy fort artyleryjski w Europie. Fort Winiary, zwany potocznie Cytadelą, stanowił serce dawnej twierdzy Poznań. W XIX wieku była ona jednym z najpotężniejszych kompleksów fortyfikacyjnych na Starym Kontynencie. Dziś po militarnym charakterze budowli pozostały jedynie zrujnowane fragmenty, lecz 80 lat temu toczyły się tutaj krwawe i zacięte walki, o czym przypominają cmentarze wojenne zlokalizowane na południowo-zachodnich stokach wzgórza.
Twierdza nowego typu
Poznańskie fortyfikacje mają długą tradycję sięgającą czasów średniowiecza. Ogromny przełom nastąpił jednak w XIX wieku, gdy po kongresie wiedeńskim miasto znalazło się pod panowaniem pruskim. Podjęto wówczas decyzję o budowie nowoczesnej twierdzy, która miała zabezpieczyć wschodnie rubieże państwa. Centralnym elementem nowej koncepcji stał się fort Winiary, zaprojektowany przez inżyniera Leopolda von Bresego i wybudowany pod kierunkiem Moritza von Prittwitza w latach 1828-1842. Była to konstrukcja o charakterze poligonalnym, stanowiąca innowację w pruskiej sztuce fortyfikacyjnej. To właśnie w Poznaniu po raz pierwszy wdrożono tzw. system nowopruski, który później stał się wzorem dla innych twierdz w Europie.
Potęga o globalnej sławie
Przez cztery dekady Poznań przekształcano w prawdziwą fortecę. Oprócz Cytadeli, wzniesiono także umocnienia wokół Ostrowa Tumskiego, a w kolejnych latach powstało dziewięć kolejnych dużych fortów i liczne obiekty pośrednie, schrony, magazyny amunicji czy też stanowiska dla artylerii dalekiego zasięgu. System rozciągał się na obszarze o średnicy około dziesięciu kilometrów i był stale modernizowany aż do wybuchu I wojny światowej. Szczególną rolę w tym systemie odgrywała możliwość tworzenia zalewów. Poprzez spiętrzanie wody Warty, Cybiny i Wierzbaka, obrońcy mogli zamienić okolice w trudny do zdobycia teren. Mnogość zabudowań i ich nowatorski system sprawiły, że twierdza Poznań zyskała ogólnoeuropejską sławę, stając się jednym z największych tego typu systemów na kontynencie.
Fort Winiary w rękach Polaków
Po zakończeniu I wojny światowej Poznań znalazł się w granicach odrodzonej Polski, przez co sytuacja pruskiej Cytadeli uległa radykalnej zmianie. W 1918 roku pozostawała w rękach Niemców, ale dzięki inicjatywie sierżanta Stanisława Jóźwiaka, członka Polskiej Organizacji Wojskowej, udało się przejąć kontrolę nad radiostacją, a w grudniu tego samego roku powstańcy wielkopolscy zmusili niemiecką załogę do kapitulacji. Wkrótce potem na terenie fortu zorganizowano polskie jednostki łącznościowe, w tym bataliony telegraficzne i radiotelegraficzne. W dwudziestoleciu międzywojennym Cytadela pełniła głównie funkcje wojskowe oraz częściowo cywilne. Uruchomiono tu m.in. stację radiową o ogólnopolskim zasięgu, a nawet prowadzono szkolenia z kryptografii dla studentów Uniwersytetu Poznańskiego.
Ostatnia bitwa Festung Posen
W czasie II wojny światowej fort Winiary stał się symbolem niemieckiego oporu. W lutym 1945 roku budowla była ostatnim bastionem tzw. Festung Posen, bronionym przez kilkudziesięciotysięczny garnizon. Walki o fort były niezwykle zacięte i zakończyły się 23 lutego zdobyciem Cytadeli przez Armię Czerwoną, w rocznicę powstania tej formacji. W trakcie oblężenia zniszczono m.in. redutę koszarową a inne obiekty doznały mniejszych i większych uszkodzeń. W czasie okupacji fort służył Niemcom jako miejsce internowania jeńców wojennych – przetrzymywano tu m.in. generała Romana Abrahama. W fosie funkcjonowała także strzelnica zakładów zbrojeniowych. 21 lipca 1946 roku to właśnie tu przeprowadzono ostatnią publiczną egzekucję w Polsce. Na stoku Cytadeli stracono poprzez powieszenie gauleitera Artura Greisera, odpowiedzialnego za zbrodnie w Kraju Warty.
Fort Winiary ok. 1910 roku i park Cytadela dziś. Fot. re.photos/Tomasz Hejna
Fort Winiary zamieniony w park
Po wojnie rozpoczęto rozbiórkę uszkodzonego i nieprzydatnego już fortu. Pozyskana cegła posłużyła do odbudowy zrujnowanej Warszawy i Poznania. W wyniku Festung Posen zniszczeniu uległo bowiem około 55 procent miasta, a miejscami nawet 90 procent – głównie na cennym historycznie Starym Mieście. 23 lutego 1946 roku, w pierwszą rocznicę zakończenia walk o Poznań, na szczycie Cytadeli odsłonięto Pomnik Bohaterów. Mierzący 23 metry wysokości monument początkowo zwieńczony był czerwoną gwiazdą, usuniętą dopiero w 1989 roku. W latach 60. na miejscu niemal całkowicie rozebranej Cytadeli przystąpiono do tworzenia nowego założenia, jakim był park Cytadela. Miał on być przestrzenią rekreacyjną połączoną z miejscem pamięci. W 2008 roku cały obszar został uznany za pomnik historii. Dziś park zajmuje około 100 hektarów i stanowi największy teren zielony w mieście. W jego przestrzeni znalazły się pomniki, rzeźby (w tym słynni „Nierozpoznani” Magdaleny Abakanowicz), a także dwa muzea: Muzeum Uzbrojenia i Muzeum Armii „Poznań”. Z dawnej architektury wojskowej zachowały się m.in. rawelin I, bastion II czy Brama Północna.
Miejsce wojennej pamięci
Na terenie Cytadeli znajduje się obecnie aż siedem cmentarzy, m.in. Cmentarz Bohaterów Polskich, Garnizonowy, Wspólnoty Brytyjskiej i Bohaterów Radzieckich. Spoczywają tu powstańcy, żołnierze, ofiary okupacji i jeńcy wojenni – zarówno polscy, jak i alianccy. Dziś park Cytadela to miejsce, gdzie historia spotyka codzienność. Przechadzając się jego alejami trudno nie dostrzec, jak wiele warstw dziejowych kryje to wzgórze. Dawniej było dumnym dowodem militarnej potęgi, później stanowiło scenę krwawych walk, by na koniec stać się cmentarzem i pomnikiem historii, który łączy pamięć, sztukę współczesną i ulubione miejsce spacerów wielu poznaniaków.
Źródło: Stary Poznań Then and Now, twierdza-poznan.pl, poznan.pl
Zobacz też: Architektura w Polsce | Historia | Zabytek | Place, Skwery, Parki | Poznań | whiteMAD na Instagramie
Częściowo rozebrana estakada wschodnia fortu Winiary – 1953 i obecnie. Fot. NAC i Stary Poznań Then and Now
Brama Polna fortu Winiary, rok 1953 i obecnie. Fot. NAC i Stary Poznań Then and Now
Zniszczone w 1945 r. kaponiera szyjowa oraz Brama Południowa śródszańca fortu Winiary. Fot. NAC i Stary Poznań Then and Now
Amfiteatr na Cytadeli, który wybudowano w czynie społecznym w roku 1968. Powstał w miejscu rawelinu IV fortu, dziś pozostaje opuszczony. Fot. NAC i Stary Poznań Then and Now
