Galeria Luksenburga, znana także jako Galeria Luxenburga, była niegdyś jednym z najciekawszych i najbardziej rozpoznawalnych pasaży handlowych w Warszawie. Znajdowała się przy ulicy Senatorskiej 29 i przez lata funkcjonowała jako dynamiczne centrum handlowe i kulturalne. Ostatecznie budynek został zniszczony podczas II wojny światowej, a dziś pozostały po nim jedynie wspomnienia, zdjęcia i archiwalne zapiski, które rzucają światło na historię i atmosferę tego niezwykłego miejsca.
Zanim teren przy Senatorskiej 29 przeszedł na własność Maksymiliana Luksenburga, bogatego żydowskiego kupca, należał do zakonu reformatów, który prowadził pobliski kościół św. Antoniego. Luksenburg nabył teren w celu realizacji projektu, który miał stać się jedną z największych inwestycji handlowych tamtych czasów. Rozległy obszar, ciągnący się od ulicy Senatorskiej aż do ulicy Niecałej, stwarzał idealne warunki do powstania pasażu handlowego na miarę ówczesnych europejskich miast.
Galeria przed 1916 rokiem. Fot. Skarpa Warszawska nr 12 (93), grudzień 2016, s. 12/Wikimedia Commons
Budowa Galerii Luksenburga, poprzedzona kilkoma wyburzeniami, w tym części klasztoru, trwała w latach 1907–1909 i prowadzona była według projektu Leona S. Drewsa i Czesława Przybylskiego. Architektura obiektu wyróżniała się połączeniem nowoczesnych elementów z tradycyjnymi klasycystycznymi formami, co nadawało budynkowi wyjątkowego charakteru. Pasaż tworzyły dwa długie, równoległe budynki ustawione po bokach działki, które wzniesiono z żelbetu. Pomiędzy nimi znajdowała się zadaszona wewnętrzna uliczka, nad którą zawieszono stromy, dwupołaciowy dach pokryty szkłem barwionym na niebiesko. Budynek wyposażono w centralne ogrzewanie, wentylację, oświetlenie elektryczne i windy.
Pasaż około 1914 roku i to samo miejsce dzisiaj. Źródło: warszawa1939.pl i Google Maps
Od frontu pasażu wznosiły się dwa niezależne, niesymetryczne budynki. Oba obiekty przeznaczono na hotel Grand z secesyjnym wystrojem wnętrz i połączono przeszklonym pomostem. Wewnętrzne fasady podłużnych obiektów cechowały się prostotą, odzwierciedlającą funkcjonalny charakter galerii. Jednym z ciekawszych rozwiązań architektonicznych był podziemny pasaż, gdzie w początkowych planach miały znaleźć się ruchome schody – byłyby to pierwsze ruchome schody w Warszawie, lecz z uwagi na koszty ich montaż ostatecznie nie doszedł do skutku.
Lewa kamienica w 1941 roku i obecnie. Źródło: Archiwum Państwowe w Warszawie i Google Maps
Początkowo w podziemnej części galerii działało wrotkowisko z restauracją i barem w amerykańskim stylu, ale już w 1912 roku przestrzeń tę przekształcono w salę dla teatru Żydowskiego. W 1914 roku do pasażu dołączyło kino Momus, a cały kompleks stał się ważnym punktem na kulturalnej mapie Warszawy. Podczas I wojny światowej Galeria Luksenburga przeszła poważny kryzys – sklepy zamykano, a plany rozbudowy zostały porzucone. W 1919 roku utworzono tu słynny kabaret „Qui Pro Quo” prowadzony przez Jerzego Boczkowskiego i Seweryna Majdego, a w jego występach uczestniczyli najwybitniejsi artyści tamtych lat, tacy jak Eugeniusz Bodo, Adolf Dymsza, Hanka Ordonówna i Mira Zimińska. Tablica upamiętniająca artystów znajduje się dziś na skrzyżowaniu ul. Canaletta z Senatorską.
Wnętrze pasażu w 1941 roku i ul. Canaletta dzisiaj. Źródło: Archiwum Państwowe w Warszawie i Google Maps
W 1920 roku wnętrza galerii zostały przebudowane na potrzeby nowego kina Splendid, które otwarto w 1925 roku. Sala kinowa o wysokości 18 metrów, mieszcząca dwa tysiące miejsc siedzących, była ozdobiona stylizowanymi motywami egipskimi. Ekran ujęty był w dekoracyjną bramę z płaskorzeźbami przedstawiającymi boginie Hathor i Herachty, a sufit ozdobiono „ruchomym niebem” z gwiazdami. Kino zmieniło później nazwę na Sfinks i funkcjonowało aż do 1939 roku. W latach 30. XX wieku w galerii swoją siedzibę miało także Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Ulicy Kazimierza Lisieckiego oraz teatr Kameralny, co podkreślało społeczny i kulturalny charakter tego miejsca.
Prawa kamienica w 1941 roku i obecnie. Źródło: Archiwum Państwowe w Warszawie i Google Maps
Część konstrukcji nie została ostatecznie ukończona, a budynki nie zajęły całej długości działki aż do ulicy Niecałej, tak jak planowano. Pasaż kończył się ślepo na oficynie jednej z kamienic. Podczas powstania warszawskiego w 1944 roku Galeria Luksenburga została poważnie zniszczona przez pożar. Po wojnie nie zdecydowano się na jej odbudowę i w latach 50. XX wieku ruiny obiektu usunięto, a na miejscu dawnej galerii wytyczono ulicę Canaletta. Adres Senatorska 29 przypisano pobliskiemu budynkowi klasztoru reformatów, na którym znajduje się tablica upamiętniająca rozstrzelanie 15 osób 8 sierpnia 1944 roku.
Choć Galeria Luksenburga fizycznie już nie istnieje, pozostaje ważną częścią historii Warszawy. Stanowiła dowód na rozwój architektoniczny i kulturalny stolicy w okresie międzywojennym.
Źródło: sekretywarszawy.pl, wirtur.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Ciekawostki | Miasto | Historia | Warszawa
