Gmach PKO, znajdujący się przy ulicy Świętokrzyskiej 31/33 w Warszawie, jest wybitnym przykładem wczesnomodernistycznej architektury w Polsce. Budynek, który przeszedł burzliwą historię, od czasu swojego powstania w latach 1922–1923 do dziś, pozostaje jednym z najważniejszych symboli powojennej odbudowy Warszawy.
Projekt gmachu został stworzony przez Józefa Handzelewicza w latach 1921–1922. Był to pierwszy publiczny budynek wzniesiony w Warszawie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Budowa rozpoczęła się w 1922 roku, a zakończyła rok później. Pierwotna część znajdowała się na rogu ulic Świętokrzyskiej i Jasnej i liczyła sześć kondygnacji. W 1930 roku obiekt został rozbudowany, a około 1932 roku podwyższony o dwie dodatkowe kondygnacje dzięki zastosowaniu nowatorskiej spawanej konstrukcji żelbetowej, zaprojektowanej przez Stefana Bryłę.
Budynek przed nadbudową. Zdjęcie (skan) pochodzi z tygodnika Stolica nr 20 (1793) 01.08.1982
Gmach Pocztowej Kasy Oszczędności jest znakomitym przykładem architektury półmodernistycznej z elementami pseudoklasycyzmu. Charakterystyczne są kolumny w stylu jońskim znajdujące się w części parterowej oraz narożna kopuła, która wieńczy budynek.
Pod koniec lat 30. XX wieku planowano połączyć gmach z nowo wybudowanym budynkiem Centrali PKO, który powstał na rogu ulic Marszałkowskiej i Świętokrzyskiej. Niestety, plany te nie zostały zrealizowane, a gmach Centrali został zniszczony w czasie powstania warszawskiego.
Podczas powstania warszawskiego, budynek odegrał kluczową rolę jako siedziba dowódcy powstania, płk. Antoniego Chruściela „Montera”. W gmachu działał również szpital polowy. 30 sierpnia 1944 roku obiekt został poważnie uszkodzony w wyniku niemieckiego bombardowania, co doprowadziło do zawalenia się części stropów i pożaru. 4 września, po dalszych nalotach, budynek został niemal doszczętnie zniszczony. Po wojnie, w 1961 roku, dawna siedziba PKO została odbudowana z przeznaczeniem na potrzeby Poczty Głównej. Podczas prac, kierowanych przez architektów Wacława Kłyszewskiego, Jerzego Mokrzyńskiego oraz Eugeniusza Wierzbickiego, zmieniono pierwotny wygląd obiektu – zmodyfikowano ostatnie piętro, obniżono kopułę oraz nie przywrócono naczółków od strony ul. Świętokrzyskiej. Zaniechano również odtworzenia zewnętrznego wystroju – położono gładkie tynki oraz wprawiono okna pozbawione szprosów. Nie ma już także napisu „Pocztowa Kasa Oszczędności” nad narożnym wejściem.
Gmach PKO w 1933 i 2024 r. Źródło: Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona i whiteMAD/Mateusz Markowski
Widok od narożnego wejścia przed wojną i obecnie. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe www.nac.gov.pl/ i whiteMAD/Mateusz Markowski
W latach 1995–1996 wnętrza budynku zostały zmodernizowane, z dostosowaniem ich do współczesnych standardów. Obecnie w gmachu mieści się Urząd Pocztowy Warszawa 1 oraz biura Dyrekcji Okręgu. Tablica pamiątkowa umieszczona przy wejściu upamiętnia pracowników warszawskich urzędów poczty i telekomunikacji, którzy oddali swoje życie w walkach z okupantem hitlerowskim w latach 1939–1945.
Gmach Pocztowej Kasy Oszczędności to nie tylko ważny element architektoniczny Warszawy, ale także symbol odradzającego się po wojnie miasta. Jego burzliwa historia, od początków budowy, przez zniszczenia wojenne, po odbudowę i współczesne użytkowanie, odzwierciedla losy Warszawy i jej mieszkańców.
Źródło: warszawa.fandom.com, warszawa1939.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Elewacja | Metamorfoza | Modernizm | Warszawa
