Klasztor w podpoznańskich Owińskach to miejsce wyjątkowe, nie tylko ze względu na jego bogatą historię, ale także funkcję, którą pełni. Od ponad 70. lat działa w nim jeden z najlepszych ośrodków edukacyjnych dla dzieci niewidomych i słabowidzących w Polsce. Obiekt przeszedł rewitalizację, o którą zadbała pracownia DEMIURG.
Klasztor w Owińskach został wybudowany przez cystersów przy ważnym szlaku komunikacyjnym nad rzeką. Pierwotnie kompleks, na który składa się kościół i klasztor, postawiono w stylu gotyckim, a dopiero w XVIII w., dzięki projektom dwóch wielkich mistrzów architektury – Jana Catenazziego i Pompeo Ferrari, uzyskał swój współcześnie istniejący barokowy charakter. Projekt rewitalizacji wnętrz klasztoru został wykonany przez zespół projektantów poznańskiego studia DEMIURG. Najważniejszym jego założeniem było dostosowanie zabytkowej tkanki do aktualnych standardów i nowych potrzeb użytkowników. Wszystkie ustalenia odbywały się przy ścisłej współpracy z wojewódzkim konserwatorem zabytków oraz ekspertami w dziedzinie historii i archeologii. Zespół miał świadomość, że historyczny charakter budynku i jego elementy muszą oddziaływać jako „spiritus movens” w całym procesie projektowym.
Zmysł wzroku jest kluczowy w percepcji architektury. Dlatego też to właśnie osoby z dysfunkcjami wzrokowymi są najbardziej narażone na nieprzemyślną architekturę. Jeszcze przed przystąpieniem do prac nad rewitalizacją klasztoru, oczywistym dla nas stał się fakt, iż zabytkowe wnętrza mogą stanowić nie atrybut, a przeszkodę, którą będzie trzeba pokonać – mówi Inga Rolek, Główny Architekt DEMIURG Project S.A.
Osoby z dysfunkcją wzrokową odbierają otoczenie za pomocą pozostałych zmysłów, a w szczególności dotyku. Należało więc zapewnić jak najłatwiejszy sposób odbioru przestrzeni, eliminując bariery i ograniczenia. Na każdym etapie projektowym konsultowano pomysły z osobami zajmującymi się na co dzień dziećmi oraz niewidomymi. Elementy architektury wnętrz zabytkowego klasztoru musiały zostać dostosowane tak, aby zaspokoić także potrzeby opiekunów osób niepełnosprawnych.
Architekci starali się tak projektować elementy, by mogły stać się czynnikiem pomocnym w rehabilitacji. Zdecydowano się wprowadzić wachlarz specjalnie opracowanych rozwiązań. Istotnym wyzwaniem był fakt, iż Klasztor w Owińskach zbudowany jest na planie czworoboku wokół kwadratowego wirydarza. Jego skrzydła, korytarze i krużganki mają specyficzny charakter i skomplikowany układ. Zdecydowano się zatem na uwzględnienie w projekcie czterech klatek, z czego trzy to odnowione historyczne klatki dostosowane do współczesnych wymagań przeciwpożarowych, natomiast czwarta z nich została dodatkowo zaprojektowana i znajduje się na wirydarzu.
By ułatwić orientację w przestrzeni projektanci wprowadzili specjalną identyfikację kolorystyczną na każdej klatce schodowej oraz zaprojektowali prawostronne „pasy ruchu” na korytarzach. Komunikaty kolorystyczne znajdują się w posadzkach, ścianach oraz na balustradach i mają za zadanie nie tylko stwarzać kontrast i ułatwić poruszanie „tu i teraz”, ale także ułatwić użytkownikowi lokalizację kluczowych punktów (m.in. drzwi do pomieszczeń są specjalnie oznaczone grafitową barwą tak, by z łatwością użytkownik mógł je odróżnić na tle białych ścian). Dodatkowo wprowadzono wypukłości w podłożu, które mają na celu zasygnalizować użytkownikowi, że zbliża się do ważnego miejsca, w którym powinien wytężyć swoją uwagę. Na wielu elementach wnętrz dodano identyfikację w języku Braille’a, np. na balustradach klatki schodowej.
Architekci byli świadomi, że w tkance budynku jest wiele zabytkowych elementów, m.in. polichromie i posadzki. Projekt, który powrastał w porozumieniu z konserwatorem, dokładnie określał sposób ich konserwacji i ekspozycji. Podczas realizacji równocześnie procedowano dodatkowe badania archeologiczne i to one na etapie nadzoru autorskiego i inwestorskiego, za który odpowiadał DEMIURG, wniosły wiele nowego w ostateczny wygląd projektu. Okazało się m.in., że najniższą warstwę posadzki stanowiła cegła, prawdopodobnie z okresu, kiedy założono klasztor. Architekci zdecydowali się, aby projekt zmodyfikować i wyeksponować fragment zabytkowej posadzki w formie tzw. „świadka”.
Przed rozpoczęciem prac ustalono, że nowy projekt musi nieinwazyjnie oddziaływać na parter budynku. Jego charakter został określony jako „ściśle zabytkowy”. Stąd też posadzki oraz oznaczenia wykonano w kamieniu, a żyrandole zostały specjalnie stylizowane na wzór historycznych. Równocześnie wyrażono zgodę, by pozostałe kondygnacje mogły zostać zaprojektowane tak, aby jak najlepiej służyły osobom niepełnosprawnym. Dzięki temu kompromisowi udało się wprowadzić nowoczesne i energooszczędne oświetlenie LED o specjalnie skalibrowanym natężeniu światła, które jest najbardziej przyjazne dla osób z dysfunkcją wzrokową.
Z uwagi na przeprowadzoną przez konserwatora ekspertyzę, historyczne klatki schodowe nie mogły zostać w żaden sposób odgrodzone. To spowodowało wyzwanie w postaci wielu kwestii przeciwpożarowych. Konieczne było zastosowanie rozwiązań technologicznych w postaci wmontowania szklanych kurtyn na klatkach schodowych oraz instalacji siłowników w zabytkowej stolarce okiennej. To one w nieinwazyjny wizualnie sposób zagwarantowały oddymienie budynku w przypadku pożaru.
Na terenie Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Owińskach znajduje się także internat oraz Park Orientacji Przestrzennej, służący nauce orientacji w przestrzeni, a także Muzeum Tyflologiczne z największą w Polsce kolekcją map tyflologicznych oraz kilkuset obiektów związanych z kulturą i edukacją niewidomych.
zdjęcia: Maciej Lulko
