Przez wieki Tamiza była jednym wielkim spływem odpadów i nieczystości Londynu, a w XIX wieku ogromna liczba zanieczyszczeń milionowego miasta doprowadziła do katastrofy ekologicznej. W 1858 r. „Wielki Smród” uprzykrzał życie mieszkańców metropolii nie tylko poprzez nieznośny odór, ale także mnożące się choroby. Tylko dzięki błyskawicznej decyzji o budowie czterech przepompowni udało się uratować Londyn. Jedną z istotnych stacji przepompowni była Crossness Station położona na wschodnim skraju miasta. Co ciekawe, neoromańska konstrukcja zachwyca kolorowymi zdobieniami wewnątrz, które czynią z niej prawdziwą „katedrę ścieków”.
Wielki Smród
Około 1801 roku Londyn stał się drugim w historii Europy miastem, którego populacja przekroczyła milion mieszkańców. Co ciekawe, pierwszą milionową metropolią stał się Rzym w 133 r. p.n.e. Jednak rosnąca angielska metropolia musiała gdzieś wyrzucać swoje nieczystości. Przez wieki „idealnym” miejscem do pozbywania się śmieci, fabrycznych zanieczyszczeń i ekskrementów była Tamiza. Warto zaznaczyć, że rzeka ma tendencję do cofania się w głąb lądu, dawniej zamarzała na stałe, a w historii Anglii były przypadki, w których Tamiza wysychała. O tragicznych skutkach tej ostatniej cechy rzeki mieszkańcy Londynu przekonali się w 1858 r., kiedy wysokie temperatury doprowadziły do znaczącego obniżenia poziomu Tamizy.
Jeszcze kilka lat przed rekordową temperaturą, wynoszącą 48 stopni Celsjusza w słońcu, niewyobrażalne zanieczyszczenia rzeki wywoływały zaraźliwe choroby takie jak cholera czy czerwonka. Jednak w czerwcu 1858 r. stojące w prawie wyschniętej rzece odpady zaczęły fermentować pod wpływem wysokich temperatur. Potworny smród był zapowiedzią masowych zakażeń, a zapach odczuwalny był w promieniu kilkunastu kilometrów. Władze zwróciły uwagę na problem w momencie, gdy odór wtargnął do pomieszczeń Pałacu Westminsterskiego, przez co parlament nie mógł obradować.
Dzięki ustawie zainicjowanej przez Partię Konserwatywną budżet na prace oczyszczające uchwalono jeszcze w sierpniu 1858 r. Projektem pokierować miał inżynier Joseph Bazalgette, który pracował już nad system kanalizacji dla centralnego Londynu. Warto zaznaczyć, że wcześniejsze indywidualne systemy odpływu ścieków tylko pogorszyły sytuację, dlatego oczywiste było, że miasto potrzebuje dobrze rozplanowanej sieci kanalizacyjnej. Szczególny problem pojawił się w niżej położonych dzielnicach, z których woda nie mogła samodzielnie płynąć w górę.
Królewska przepompownia
Bazalgette opracował system przepompowni, które powstawały od roku 1859 r. Szczególnie istotna w siatce odprowadzania ścieków była stacja Crossness znajdująca się na końcu sieci. Ogromne silniki opracowane przez firmę wynalazcy silników parowych – Jamesa Watta zostały wprawione w ruch w 1865 r. Maszyny pompowały sześć ton ścieków na minutę podczas odpływów rzeki. Tłokami poruszała para buchająca z dwunastu bojlerów. Co ciekawe, silniki mają własne nazwy, odpowiadające imionom członków ówczesnej rodziny królewskiej.
Przepompownia Crossness Station jest świetnym przykładem wiktoriańskiej architektury przemysłowej. Okres długich rządów królowej Wiktorii Hanowerskiej jest uważany za szczytowy okres Imperium Brytyjskiego, dlatego w drugiej połowie XIX wieku nawet przepompownia ścieków mogła być dziełem sztuki. Stacja Crossness emanuje bogactwem kolorowych zdobień i imponujących form kowalstwa artystycznego. Warto zaznaczyć, że wspomniany styl wiktoriański nie jest tak naprawdę jednolitym stylem, a ogólną nazwą na popularne w tym okresie porządki neogotyckie, neoromańskie, neoklasycystyczne czy neorenesansowe. W położonej na wschodnim skraju Londynu przepompowni architekt Charles Henry Driver pomieszał styl neoromański z historyzującym wnętrzem industrialnym.
Katedra ścieków, katedra przemysłu
Z zewnątrz zauważalne są dwa rodzaje cegieł, szarej i czerwonej. Czerwone cegły podkreślają neoromańskie detale takie jak fryzy czy biforia. Nie mogło zabraknąć także portalu z charakterystycznymi pełnymi łukami i archiwoltą. Dawniej na mansardowym dachu znajdowały się jeszcze lukarny, a centralnym punktem konstrukcji była kopuła. Obecnie nieco zaniedbana elewacja nie zapowiada bogactwa, które czeka w środku.
Wnętrza zachwycają intensywnymi kolorami zdobień. Każdy detal od żeliwnych balustrad po symetryczne wzory centralnej części przepompowni podkreśla prestiż ery wiktoriańskiej. W zdobieniach przeważają motywy roślinne, choć niektóre elementy nawiązują też do klasycznej architektury. Czerwono-zielone kolumny mają proste trzony i bogato ornamentowane głowice z liśćmi, łodygami i owocami. Na innych kapitelach pojawiają się także białe kwiaty, które przypominają nieco białe róże Yorku, jednak ten detal prawdopodobnie nie ma związku z nielubianym przez Wiktorię miastem. Niektórym takie nagromadzenie kolorowych zdobień roślinnych może przypominać detale secesyjnych kamienic, jednak Crossness Station powstała ponad 25 lat przed pierwszymi budynkami w tym stylu.
Najbardziej imponującym elementem przepompowni jest centralny oktagon. Ażurowe ściany rozłożono na planie romańskiego lub bizantyjskiego oktagonu – kształtu doskonałego. Zdobione służki, spandrele, kolumny i kraty tworzą coś w rodzaju świętego miejsca „katedry ścieków”, choć może na tym miejscu wypada użyć sformułowania „katedra przemysłu”. To właśnie żeliwne detale z roślinnymi motywami symbolizują rewolucję przemysłową, która pozwoliła Wielkiej Brytanii wyprzedzić europejską konkurencję.
Warto jeszcze spojrzeć na interesujący detal, pozostawiony przez fundatorów przepompowni. Na kratach i ścianach można zauważyć skrótowiec „MBW” oznaczający Metropolitan Board of Works. Londyńska instytucja została powołana w 1856 r. i zajmowała się stanem infrastruktury metropolii. To właśnie MBW powierzyło Josephowi Bazalgette’owi zadanie rozplanowania sieci kanalizacyjnej. Co ciekawe, sukces planu inżyniera uczynił z MBW zaufaną instytucję miejską. Jeszcze ciekawszy jest fakt, że po zaledwie 30 latach od powołania instytucji, MBW została rozwiązana w związku z gigantyczną aferą korupcyjną.
Ślady po imperium
Plan Bazalgette’a powiódł się i od połowy lat 60. XIX w. Londyn przestał borykać się z odwiecznym problemem niewydolnej Tamizy. Warto jednak zaznaczyć, że sprawność w przepompowywaniu brudnej wody nie oznaczała wcale sukcesów w jej oczyszczaniu. Z problemem ścieków w Tamizie poradzono sobie dopiero w latach 90. XX wieku, kiedy to Unia Europejska zakazała wylewania nieczystości do Morza Północnego.
W kolejnych dekadach Crossness Station przeszła kilka remontów i sprawnie funkcjonowała, aż do 1956 r. Z czasem nawet nowe silniki Diesla okazały się przestarzałe i niewydajne. Przepompownia niszczała przez prawie 30 lat, aż do momentu przejęcia obiektu przez fundusz praprawnuka Bazalgette’a. W latach 80. pracownikom i wolontariuszom udało się odrestaurować zardzewiałe i zniszczone wnętrza przepompowni. Wysiłek opłacił się, a odnowiona stacja uzyskała także finansowanie od ministerstwa, lokalnych przedsiębiorstw i organizacji. Środki przeznaczane są na dalsze renowacje i prowadzenie muzeum opowiadającego historię „Wielkiego Smrodu”.
Crossness Pumping Station to relikt epoki, w której nawet przepompownie ścieków wyglądały jak katedry. Każdy element od malowanych balustrad po zdobione podesty bojlerów był osobnym dziełem sztuki. Oczywiście takie bogactwo ornamentów było możliwe za sprawą szczytowej formy Imperium Brytyjskiego. To dzięki podbojom Wiktorii Hanowerskiej Wielka Brytania stała się największym imperium świata, a Londyn najważniejszym miastem na globie. Do I wojny światowej nie było większej potęgi niż Wielka Brytania, jednak w XX wieku bogactwo i moc królestwa zaczęły się stopniowo kurczyć. Dziś w pogrążonej w kryzysie Wielkiej Brytanii budowa tak ozdobnego elementu infrastruktury jest niewyobrażalna. Na szczęście znaleźli się ludzie gotowi ocalić ukryte skarby z okresu dawnej potęgi.
Źródło: Secret London
Czytaj też: Architektura | Ciekawostki | Zabytek | Wielka Brytania | Londyn | whiteMAD na Instagramie
