Pałac w Świerklańcu, często nazywany „Małym Wersalem”, był jednym z najbardziej imponujących i wyrafinowanych przykładów architektury rezydencjonalnej w Europie Środkowej. Jego historia, związana z rodem Henckel von Donnersmarck, to opowieść o przepychu, ambicji oraz tragicznych zniszczeniach, które doprowadziły do jego zagłady.
Położony na Śląsku Świerklaniec był ważnym punktem na mapie historycznej już od czasów Bolesława Chrobrego. Pierwotnie mieścił się tam drewniany gród otoczony fosą, który pełnił funkcję siedziby starosty. Przez wieki miejsce to przechodziło przez ręce różnych właścicieli, w tym książąt raciborskich i cieszyńskich. W XIV wieku wzniesiono tu murowany zamek, wielokrotnie przebudowywany i w XIX wieku przyjęty za punkt wyjścia do stworzenia nowoczesnego kompleksu.
Pałac na pocz. XX w. Źródło: Opolska Biblioteka Cyfrowa
Prawdziwy rozkwit Świerklańca nastąpił za sprawą rodu Henckel von Donnersmarck, który nabył te ziemie w XVII wieku. W XIX wieku Guido Henckel von Donnersmarck, zamożny przemysłowiec i magnat, postanowił uczynić ze Świerklańca swoją główną rezydencję.
Pałac w Świerklańcu w 1937 i 2023. Źródło: szukajwarchiwach.gov.pl i ireneusz1966/fotopolska.eu, Licencja: CC BY-SA 4.0
W latach 1868–1875 Guido zlecił budowę neorenesansowego pałacu w stylu francuskim dla swojej żony Blanki de Païva, którego projekt opracował Hector Lefuel, architekt znany z prac nad pałacem w Luwrze. Budynek, wzniesiony na planie podkowy, zachwycał bogactwem detali, z centralnie umieszczonym ryzalitem mieszczącym hall oraz klatkę schodową, natomiast boczne skrzydła stanowiły pawilony z rozarium i palmiarnią. Rezydencję wzbogacały ponadto monumentalne tarasy opadające ku stawowi.
„Mały Wersal” na pocz. XX w i obecnie. Źródło: Opolska Biblioteka Cyfrowa i PetrusSilesius, CC BY-SA 2.0 DE, via Wikimedia Commons
Oś kompozycyjna prowadziła przez symetryczne ogrody zaprojektowane przez Petera Lennégo i Gustava Mayera. Centralnym punktem był ozdobny basen z fontanną wzorowaną na „Obserwatorium Astronomicznym” Carpeauxa oraz rzeźbami Emmanuela Frémieta. Wnętrza pałacu również charakteryzował przepych i elegancja. Pełne były stylowych mebli, bezcennych dzieł sztuki, a całość wykończono najdroższymi materiałami i freskami.
Pałac w 1937 i ruiny w latach 40. Źródło: szukajwarchiwach.gov.pl i Opolska Biblioteka Cyfrowa
Pałac otaczał rozległy park krajobrazowy, który powstał na podmokłych terenach nad rzeką Brynicą. Park zaprojektowano z rozmachem charakterystycznym dla stylu angielskiego, z krętymi ścieżkami, naturalnymi stawami i grupami drzew. Zespół pałacowy wzbogacały inne obiekty, takie jak neogotycka kaplica-mauzoleum z lat 1896–1897 czy „Dom Kawalerów” – neobarokowa rezydencja z początku XX wieku. Na północ od pałacu znajdował się ogród z oranżeriami, a na południu folwark i zabudowania gospodarcze. Całość podkreślała majestat rezydencji i była dowodem na bogactwo rodziny Donnersmarcków.
Pałac w Świerklańcu w 1937 i to samo miejsce dziś. Źródło: szukajwarchiwach.gov.pl i Google Maps
Druga wojna światowa była bardzo tragiczna dla świerklanieckiego pałacu i przyniosła kres istnieniu wspaniałego założenia. W 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej splądrowali budynek, a następnie podpalili. Istnieje również inna wersja wydarzeń, według której to rodzina Donnersmarcków zleciła zniszczenie pałacu, aby uniemożliwić jego przejęcie przez władze Polski Ludowej. W latach 60. zniszczony pałac został całkowicie rozebrany. Pozyskane materiały wykorzystano przy budowie Pałacu Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej. Ocalała za to brama wjazdowa, którą przeniesiono do Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie.
Pałac w 1937 i to samo miejsce dziś. Źródło: szukajwarchiwach.gov.pl i Google Maps
Choć pałac nie przetrwał, jego pamięć trwa dzięki zachowanym fotografiom, opisom i cyfrowej rekonstrukcji. Carbon Studio, przy użyciu technologii Unreal Engine 4, stworzyło wizualizację rezydencji i jej otoczenia, ukazującą, jak wyglądało to miejsce w czasach świetności. Wideo pozwala zanurzyć się w atmosferze dawnego Świerklańca.
Obecnie w miejscu pałacu znajdują się jedynie pozostałości ogrodów i dawnego otoczenia rezydencji. Park krajobrazowy w Świerklańcu, rozciągający się na około 200 hektarów, jest dostępny dla zwiedzających. Nadal można podziwiać neogotycką kaplicę-mauzoleum oraz „Dom Kawalerów”. Spacerując ścieżkami parku, można wyobrazić sobie dawny blask „Małego Wersalu” i poczuć klimat czasów świetności Świerklańca za czasów rodu Henckel von Donnersmarck.
Źródło: zabytek.pl, slazag.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Historia | Wille i rezydencje | Pałac | whiteMAD na Instagramie
