Na przestrzeni ponad 150 lat róg Alej Marcinkowskiego i ulicy Solnej w centrum Poznania był świadkiem istotnych przemian urbanistycznych, politycznych i architektonicznych. To tutaj w latach 1873–1875 powstał okazały gmach Sądu Krajowego (Königliches Landgericht in Posen) – jeden z najważniejszych budynków urzędowych epoki pruskiej w mieście. Jego burzliwa historia odzwierciedla losy samego Poznania i zmieniających się realiów politycznych.
Pruskie fundamenty sprawiedliwości (1873-1919)
Decyzję o budowie nowego sądu podjęto w ramach rozwoju infrastruktury sądowniczej na terenie zaboru pruskiego. Projekt budynku opracował Heinrich Koch, a jego ostatecznego zatwierdzenia i dopracowania dokonał architekt Heinrich Ludwig Alexander Herrmann. Monumentalny gmach powstał na miejscu dawnego magazynu soli o charakterze administracyjno-składowym. Nowy gmach, usytuowany na planie litery L, z główną fasadą zwróconą ku ówczesnej Wilhelmstrasse (dziś Aleje Marcinkowskiego), był modelowym przykładem stylu berlińskiej szkoły architektonicznej. Elewacja z cegły klinkierowej w kolorach żółci i czerwieni, dekoracyjne ryzality, loggie oraz akcenty renesansu włoskiego dodawały mu wytworności. Charakterystyczne były również detale rzeźbiarskie, takie jak figury Temidy i Nemesis, gryfy na narożach oraz reliefy symbolizujące sprawiedliwość i siłę prawa. Wnętrze i układ funkcjonalny podporządkowane były wymogom instytucji sądowej. Od strony obecnej ul. Solnej mieściło się drugie wejście, a za gmachem znajdowały się kompleksy więzienne, odseparowane od budynku głównego podwórzem z zielenią.
Lata międzywojenne – sąd w niepodległej Polsce (1919-1939)
Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości, budynek przeszedł pod zarząd polskich władz sądowniczych. Już w 1919 roku rozpoczęto tu pierwsze rozprawy, a rok później instytucja została formalnie przekształcona w polski Sąd Okręgowy w Poznaniu. Budynek przez cały okres II Rzeczypospolitej pełnił kluczową rolę w systemie wymiaru sprawiedliwości.
Zniszczenie podczas II wojny światowej (1939-1945)
W trakcie okupacji hitlerowskiej gmach ponownie stał się siedzibą niemieckiego Sądu Krajowego, którym kierował Georg Braun. Lata wojny odcisnęły tragiczne piętno na samym budynku. Podczas zaciętych walk o miasto i pobliską Cytadelę w 1945 roku doszło do pożaru, w wyniku którego obiekt uległ bardzo poważnym uszkodzeniom. Reprezentacyjny gmach zamienił się w wypalone ruiny, lecz mury obwodowe w większości przetrwały.
Decyzja o rozbiórce i nowe życie (1949-1953)
W marcu 1949 roku Komisja Architektoniczna zadecydowała jednak o rozbiórce sądu, co wydaje się być zupełnie niezrozumiałą decyzją. Pozostawiono jedynie fragmenty murów piwnicznych i fundamentów. W ich miejscu w latach 1952-1953 wzniesiono nowy gmach, który do dziś dominuje nad zachodnią pierzeją Alej Marcinkowskiego. Za projekt nowej siedziby sądu odpowiadał architekt Stanisław Pogórski. Nowy budynek zachował monumentalność i klasyczne proporcje, ale jego forma była już podporządkowana estetyce powojennego modernizmu z elementami klasycyzującymi. Gmach wzniesiony na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem, zachował symetrię i umiar w detalach. Na jego fasadzie umieszczono łacińską sentencję Justitia omnibus fiat – „Sprawiedliwość dla wszystkich”.
Współczesność – sąd dla mieszkańców miasta (od 1953 do dziś)
Przez dziesięciolecia nowy budynek służył jako siedziba Sądu Okręgowego w Poznaniu. W latach 1996-1997 nad gzymsem wieńczącym bryłę nadbudowano ostatnią kondygnację, dbając o zachowanie harmonii architektonicznej obiektu. Od 1 lipca 2015 roku w gmachu swoją siedzibę ma również Sąd Rejonowy Poznań-Nowe Miasto i Wilda.
Gmach sądu jako symbol
Choć pierwotny pruski gmach nie przetrwał wojennej pożogi i powojennych wyburzeń, jego historia wciąż żyje. Odnaleźć ją można zarówno w dokumentach, jak i na zachowanych fotografiach. Nowoczesny budynek sądu, stojący na dawnych fundamentach, jest symbolicznym pomostem między przeszłością a teraźniejszością oraz znakiem nieprzerwanej idei sprawiedliwości, niezależnie od ustroju czy czasu.
Źródło: Stary Poznań Then and Now, codziennypoznan.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Poznań | Historia | Metamorfoza | Ciekawostki | whiteMAD na Instagramie
Aleje Marcinkowskiego na pocztówce z początku XX w. i kilka lat temu. Fot. MKZ w Poznaniu i Stary Poznań Then and Now
Widok na gmach z ul. Solnej – rok 1905 i 2020. Fot. cyryl.pl/Wikimedia Commons i Stary Poznań Then and Now
Zniszczony gmach w latach powojennych i dziś. Fot. MKZ w Poznaniu i Stary Poznań Then and Now
Wejście w latach 30. i obecnie. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe i Stary Poznań Then and Now
Gmach w latach 30. i dziś. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe i Stary Poznań Then and Now
