W polskich miastach i miasteczkach znajduje się wiele budynków, które niegdyś pełniły zupełnie inne funkcje niż współcześnie. Tak jest w przypadku synagog i domów modlitwy, które po drugiej wojnie światowej przestały pełnić funkcje religijne. Duża Synagoga w Wieliczce wciąż skrywa jednak świadectwa wielowiekowego dziedzictwa polskich Żydów, o czym przekonali się niedawno pracujący w mieście archeologowie.
Wielicka społeczność żydowska przed 1939 rokiem stanowiła znaczącą część mieszkańców górniczego miasta. Po tragicznych wydarzeniach Holokaustu w mieście nie pozostał jednak niemal nikt. Większość zginęła niemal 80 lat temu w komorach gazowych obozu zagłady w Bełżcu.
Wraz z powojenną zmianą właścicieli budynków zmieniło się także ich przeznaczenie. Powstały w nich magazyny i sklepy, wiele zostało zaadaptowanych na mieszkania nowych właścicieli. Jak mówi Anna Krzeczkowska-Ślusarczyk, redaktorka publikacji “Żydzi w Wieliczce. Opowieść dokumentalna” Małgorzaty Międzobrodzkiej (która właśnie ukazała się nakładem podwielickiego Wydawnictwa Żyznowski), materialnymi dowodami istnienia społeczności żydowskiej do dziś obecnymi w miejskiej tkance Wieliczki jest chociażby Synagoga Duża. Znajduje się ona na wielickim Klaśnie, które przed wojną stanowiło centrum życia wielickich Żydów.
– Synagoga straciła swoją funkcję religijną wraz z unicestwieniem wspólnoty obecnej w naszym mieście od XIV wieku. Po wojnie była wykorzystywana jako magazyn i ulegała postępującemu zniszczeniu. Pierwsze działania mające na celu ratowanie synagogi oraz przywrócenie jej roli miejsca pamięci zostały podjęte ponad dekadę temu. Wówczas wymieniono dach i wzmocniono budynek znajdujący się w bardzo złym stanie technicznym. Dzięki finansowemu wsparciu Miasta i Gminy Wieliczka przeprowadzono także pierwszy etap prac konserwatorskich projektowych – mówi Krzeczkowska-Ślusarczyk. Jak dodaje, badania archeologiczne kontynuowano w kolejnych latach, a ich najważniejszym rezultatem było odgruzowanie głównej części synagogi i zlokalizowanie jej istotnych elementów takich jak bima i aron ha-kodesz.
Miejsca takie jak wspomniana świątynia wciąż potrafią być jednak dla badaczy i archeologów miejscem wyjątkowych odkryć. Trzy lata temu, podczas prac archeologicznych w synagodze znaleziono zbutwiałą drewnianą skrzynię zawierającą 331 przedmiotów, między innymi oryginalne wyposażenie świątyni, w tym świeczniki, naczynia z brązu do obmywania umarłych, elementy mosiężnych żyrandoli oraz odznaki oficerów armii austro-węgierskiej. W ostatnich dwóch latach Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie otrzymała dofinansowanie z Powiatowego Programu Ochrony Zabytków, które przeznaczono na prace związane z odsłonięciem pierwotnego poziomu posadzki i podziałów wnętrza. Prace trwają.
Opracowanie projektu renowacji synagogi powierzono firmie Kompleksowa Rewaloryzacja Obiektów Zabytkowych Henryk Pachla. Obecnie wykonawca zajmuje się tworzeniem koncepcji i przygotowuje założenia projektowe. Na podstawie dostępnych informacji, w tym relacji świadków oraz materiałów fotograficznych, planowane jest przywrócenie przedwojennego wyglądu elewacji świątyni. Trwają poszukiwania informacji dotyczących oryginalnego wyglądu wnętrza synagogi.
W pracach renowacyjnych na pewno okażą się pomocne już teraz zebrane liczne archiwalia i fotografie, w tym te pochodzące ze zbiorów Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce. Zbierała je przez wiele lat Małgorzata Międzobrodzka, której publikacja ukazała się właśnie nakładem Wydawnictwa Żyznowski w związku z 80. rocznicą zagłady Żydów z Wieliczki i okolic. To pierwsza publikacja poświęcona całościowemu omówieniu losów społeczności żydowskiej od momentu pojawienia się jej w mieście.
Jak zaznacza autorka, praca ta jest opowieścią o obecności, ale także nieobecności Żydów w Wieliczce. – To także publikacja o ich relacjach z miastem, jego chrześcijańskimi mieszkańcami, kopalnią, a także ze sobą nawzajem. Z całą pewnością nie jest to jednak opowieść kompletna. Być może przestrzeń pomiędzy przedstawionymi faktami wypełniały ważniejsze wydarzenia, na których ślad nie trafiłam, i być może ktoś w przyszłości wypełni te luki. Bardzo na to liczę – mówi Małgorzata Międzobrodzka.
Więcej informacji na temat publikacji “Żydzi w Wieliczce. Opowieść dokumentalna” Małgorzaty Międzobrodzkiej znajduje się tutaj. Wydawnictwo Żyznowski równocześnie zachęca wszystkie osoby posiadające informacje na temat synagogi, ale też dziejów wielickich Żydów, do kontaktu.
Tekst: Tomasz Kobylański, zdjęcia: Kompleksowa Rewaloryzacja Obiektów Zabytkowych – Henryk Pachla, materiały Wydawnictwa Żyznowski i Małgorzaty Międzobrodzkiej, Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie, Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce
Czytaj też: Podróże | Ciekawostki | Historia | whiteMAD na Instagramie
