Osiedle robotnicze Nikiszowiec w Katowicach zostało uznane za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 14 stycznia 2011 roku. Jest to wyjątkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny, który powstał na początku XX wieku dla pracowników śląskiej kopalni „Giesche”. Nikiszowiec doskonale ilustruje popularną w XIX wieku ideę budowania nowoczesnych osiedli patronackich na terenach uprzemysłowionych. Celem takich osiedli było związanie robotnika z zakładem pracy i zapewnienie mu godnych warunków życia. Architekci uwzględnili w projekcie rozbudowany program socjalno-usługowy, który wpłynął na układ przestrzenny osiedla, ściśle podporządkowany jego funkcji.
Patronackie osiedle robotnicze Nikiszowiec zostało zaprojektowane przez niemieckich architektów Emila i Georga Zillmannów w latach 1908-1912 na zlecenie koncernu Bergwerkgesellschaft Georg von Giesche’s Erben dla kopalni „Giesche” przy szybie „Nickisch”, skąd zaczerpnęło swoją nazwę. Budowę osiedla poprzedziło powstanie Giszowca, który okazał się zbyt mały dla potrzeb rosnącego przedsiębiorstwa. Podobne kolonie mieszkalne miały na celu zatrzymanie robotnika w miejscu pracy, oferując korzystne formy opłat za mieszkania oraz szeroki program usług, edukacji i opieki zdrowotnej.
Osiedle Nikiszowiec w 1912 roku; widok na plac Wyzwolenia. Fot. Biblioteka Narodowa
Nikiszowiec zajmuje powierzchnię około 15 ha we wschodniej części Katowic. Składa się z trzech zróżnicowanych funkcjonalnie obszarów, tworzących zwartą całość, połączoną głównym ciągiem komunikacyjnym – ulicą Janowską, która zbiegając się z innymi ulicami tworzy plac Wyzwolenia. Osiedle od reszty miasta oddzielone jest wyraźnie dużą ulicą, z jednej strony zamknięte torami kolejowymi.
Południowa część osiedla osiedla ma charakter mieszkalny. Kwartały wypełnione są wielomieszkaniowymi blokami, zwanymi na Śląsku „familokami”, z wewnętrznymi dziedzińcami pełniącymi funkcję rekreacyjnych skwerów. Bloki, o trzech kondygnacjach, są połączone sześcioma przewiązkami umieszczonymi nad ulicami i wspartymi na arkadach. W jednolitych ceglanych elewacjach zastosowano urozmaicające je elementy: płaskie ryzality, podcienia arkadowe, balkony, loggie, wykusze o zróżnicowanym kształcie, pilastry, lizeny, boniowania, fryzy kostkowe oraz detale wykonane z cegły glazurowanej. Okna mają czerwone ościeża.
Centralnym punktem osiedla jest plac Wyzwolenia, położony w części wschodniej. Przy placu znajdują się lokale usługowe, takie jak poczta, sklepy, zakład fotograficzny, apteka, zakład fryzjerski. Zespół parafialny składa się z kościoła św. Anny, plebanii i domu katechetycznego, otoczonych murem. Kościół ma neobarokowy charakter, podobnie jak cały oryginalny wystrój i wyposażenie. W pobliżu zespołu parafialnego znajdują się budynki szkolne.
Północno-zachodnia część składa się z dwóch symetrycznie rozplanowanych kwartałów mieszkalnych oraz największego kwartału o charakterze mieszkalno-usługowym. Znajdują się tu budynki administracyjne kopalni, dawna pralnia z suszarnią i maglem, dziś Galeria „Magiel” (oddział Muzeum Historii Katowic), szkoła (w budynku dawnej łaźni kopalnianej), wieża ciśnień, cechownia, kotłownia oraz budynki gospodarcze.
Nikiszowiec wyróżnia się nie tylko architektonicznie, ale także kulturowo. Jest najlepiej zachowanym osiedlem górniczym regionu, gdzie kultywuje się tradycyjny styl życia i obyczajowość wynikającą ze specyfiki kulturowej śląskich społeczności górniczych. Po II wojnie światowej w przyzakładowej świetlicy kopalni powstała Grupa Janowska – grupa artystów nieprofesjonalnych, która zasłynęła z portretowania codziennego życia śląskich społeczności górniczych.
Wpisanie osiedla do rejestru zabytków pozwoliło zachować jego autentyczność, co wyróżnia Nikiszowiec na tle innych, często niszczejących i przekształcanych dawnych osiedli patronackich Górnego Śląska. Dzięki temu Nikiszowiec nie tylko zachował swoje unikalne cechy architektoniczne, ale także nadal pełni funkcję żywego muzeum kultury śląskiej, przyciągając turystów i badaczy z całego świata.
Nikiszowiec to wyjątkowy przykład osiedla robotniczego, które łączy w sobie bogatą historię, unikalną architekturę i żywe tradycje kulturalne. Uznanie go za Pomnik Historii jest świadectwem dużego znaczenia dla dziedzictwa narodowego Polski i dowodem na to, że nawet w sercu przemysłowego Śląska można znaleźć miejsca pełne piękna i historycznej wartości.
Źródło: zabytek.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Zabytek | Osiedle | Urbanistyka | Historia | Ciekawostki | Katowice
