Już trzeciego lutego prezydent Krakowa Jacek Majchrowski odbierze dokument, który sprawia, że Nowa Huta zyskuje tytuł Pomnika Historii. Rozporządzenie w tej sprawie podpisał prezydent Andrzej Duda. O taki status władze Krakowa starały się od wielu lat. W tych staraniach ogromne znaczenie miało zaangażowanie środowisk społecznych.
Rozporządzenie ogłaszające ustanowienie “Krakowa – zespołu architektonicznego i urbanistycznego dzielnicy Nowa Huta” za Pomnik Historii wydał Andrzej Duda. Uznanie za Pomnik Historii to jedna ze stosowanych w Polsce form ochrony zabytków, którą dotychczas zostało objętych 117 obiektów i miejsc w Polsce szczególnie cennych dla kultury narodowej. W Krakowie są to: Stare Miasto, Opactwo Benedyktynów w Tyńcu i Kopiec Kościuszki, a teraz także zespół architektoniczny i urbanistyczny Nowej Huty. Jest szansa, że w przyszłości ta ostatnia będzie mogła ubiegać się o wpisanie na Listę Światowego Dziedzictwa.
Tytuł Pomnika Historii zapewnia wyższy poziom ochrony konserwatorskiej cennych budynków. Do wpisu można zgłaszać zabytek nieruchomy o znaczeniu ponadregionalnym, o dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, mający znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturalnego, utrwalony w świadomości społecznej i stanowiący źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń.
Nowa Huta należy do miejsc spełniających wszystkie te kryteria, a ponadto dzięki skutecznej ochronie konserwatorskiej, zachowała pierwotną kompozycję przestrzenną, będącą wspólnym dziełem wybitnych twórców: architektów, planistów, architektów krajobrazu, ogrodników – czytamy w komunikacie na stronie krakow.pl.
Rada Miasta Krakowa podjęła uchwałę kierunkową w 2004 r., a w 2010 r. został przygotowany pierwszy wniosek o uznanie Nowej Huty za Pomnik Historii. Od tego czasu miasto zrealizowało wiele działań skoncentrowanych na trosce o ochronę krajobrazu kulturowego tego obszaru.
Uznanie Nowej Huty za pomnik historii to formalne usankcjonowanie wieloletnich starań społeczności lokalnej, ekspertów oraz wszystkich osób i instytucji, którym zależało na tym, by chronić i informować o wyjątkowości tego kulturowego krajobrazu. My w Krakowie nie mamy wątpliwości, że Nowa Huta ma szczególne znaczenie dla dziedzictwa, historii i kultury naszego kraju ze wszystkimi jego wartościami materialnymi i niematerialnymi. Dzielnica tworzy spójny krajobraz kulturowy, będący miejscem zarówno ważnych wydarzeń historycznych, terenem z wyjątkową architekturą, miejscem akcji dla ważnych dzieł literackich i filmowych; jest także jedną z najbardziej aktywnych przestrzeni kultury z cenionymi teatrami, galeriami sztuki, alternatywnymi festiwalami. Uhonorowanie Nowej Huty wpisem na listę Pomników Historii traktuję jako ważny gest pozwalający opowiadać o dzielnicy w kontekście historii polskiej i światowej – mówi prezydent Krakowa Jacek Majchrowski.
Nowa Huta to zarówno charakterystyczna architektura i unikalna siatka urbanistyczna, jak też dobrze zachowane obiekty, z których wiele utrzymało pierwotne funkcje użytkowe. To dziś największa z dzielnic Krakowa, uchodząca za jedną z najbardziej zielonych i najbardziej przyjaznych dla mieszkańców, wpisująca się w popularne obecnie koncepcje miasta piętnastominutowego. Nowa Huta jest chętnie odwiedzana przez fanów architektury socrealistycznej. Niegdyś samodzielne miasto powstawało w ramach swego rodzaju eksperymentu społecznego, jakim było sprowadzenie i osiedlenie tutaj młodych ludzi w znacznej mierze wyrwanych z tradycyjnych, wiejskich środowisk Polski południowej. Z jednej strony socjalistyczne miasto, wizytówka komunistycznego systemu w Polsce, z drugiej strony w latach 80. XX w. Nowa Huta stała się bastionem opozycji i ruchów antykomunistycznych w Krakowie.
Warto jednak pamiętać, że dziedzictwo kulturowe Nowej Huty sięga znacznie wcześniejszego okresu. Przykładem może być osiedle Wandy powstałe w Mogile, nieopodal najcenniejszej pamiątki czasów przedhistorycznych – kopca Wandy z ok. VII – VIII w. n.e. Mit o bohaterskiej Wandzie jest jedną z najstarszych polskich legend, a także inspiracją wielu dzieł literackich, muzycznych, malarskich. Uwiecznił ją pomnikiem posadowionym na szczycie kopca Jan Matejko, który w pobliżu miał dworek. Tuż obok znajduje się dziewiętnastowieczny cmentarz z grobami m.in. cystersów z opactwa w Mogile i mogilskich włościan, a także kwatera wojenna z okresu I wojny światowej.
W trosce o ochronę dziedzictwa Nowej Huty w 2004 r. układ urbanistyczny dzielnicy został wpisany do rejestru zabytków. Także w 2004 roku Rada Miasta Krakowa podjęła uchwałę kierunkową, a w 2010 roku został przygotowany pierwszy wniosek o uznanie centrum Nowej Huty za Pomnik Historii. Odbyły się wówczas konieczne wizyty studyjne, złożono odpowiednią dokumentację.
Kolejnym krokiem było objęcie w 2013 r. Nowej Huty planem miejscowym, który chroni wszystkie elementy kształtujące urbanistykę dzielnicy. W wytycznych do planu Miejski Konserwator Zabytków szczególny nacisk położył na ochronę gabarytów, rozplanowania ulic i placów, wnętrz architektoniczno-krajobrazowych, zieleni komponowanej, a także wprowadził regulacje dotyczące informacji wizualnej (reklamy, szyldy) czy małej architektury. O tym jak z Nowej Huty znikają pstrokate reklamy pisaliśmy TUTAJ.
Pierwsze próby uznania Nowej Huty za pomnik historii, w których wniosek w dużej mierze opierał się na obszarze tzw. starej Nowej Huty, nie zakończyły się sukcesem. Starając się ponownie o wpis, w konsultacji z Narodowym Instytutem Dziedzictwa poszerzono kontekst z odwołaniem do kategorii krajobrazu kulturowego. Znaczące zmiany w tym obszarze nastąpiły w wyniku opisanych, różnorodnych działań, zwłaszcza ochronnych, zrealizowanych od czasu przygotowania pierwszej wersji wniosku.
W dokumencie złożonym w 2022 roku, oprócz wskazania na wyjątkową architekturę nowohuckiego centrum, zostały uwzględnione także związane z dzielnicą wydarzenia, m.in. narodziny ruchu solidarnościowego, działalność opozycyjna w PRL, znaczenie dzieł literackich i filmowych, polityka kulturalna, prace rewaloryzacyjne, wprowadzone formy ochrony, zaangażowanie społeczności lokalnej. Za przygotowanie uaktualnionej wersji wniosku odpowiadał dyrektor Ośrodka Kultury im. C.K. Norwida dr Jarosław Klaś. Wniosek posłużył do opracowania dokumentacji przez Narodowy Instytut Dziedzictwa – zajmował się tym zespół pod kierunkiem dyrektorki NID dr hab. Katarzyny Zalasińskiej.
źródło: UM Kraków
Czytaj też: Kraków | Miasto | Historia | Architektura PRL | Ciekawostki | whiteMAD na Instagramie
