W międzywojniu Kowno stało się głównym ośrodkiem modernizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. W tym czasie w mieście powstało wiele nowoczesnych publicznych gmachów, banków, biurowców i kamienic, które odzwierciedlały ambicje młodego litewskiego państwa. Jednym z najbardziej urzekających przykładów tej architektury jest pałac „Pažanga”, wzniesiony w 1934 roku przy alei Wolności.
Nazwa budynku „Pažanga”, co po litewsku znaczy „Postęp”, doskonale oddaje ducha epoki, w której powstał. Gmach dodatkowo nazwano pałacem, aby jeszcze dobitniej podkreślić jego rangę i rozmach bardzo nowoczesnej architektury. Obiekt jest połączony z pałacem „Pienocentras” i stoi naprzeciwko dawnego centrum handlowego „Merkurijus”. Mimo że oba budynki różnią się swoją formą, stanowią reprezentatywne przykłady funkcjonalnej, modernistycznej zabudowy Kowna lat 30. XX wieku.
Pałac „Pažanga” w Kownie
Firma „Pažanga” została założona w 1928 roku przez rządzący Związek Nacjonalistyczny i pełniła funkcję ideologicznego zaplecza partii. Zajmowała się wydawaniem i dystrybucją prasy oraz książek, a nowa siedziba miała podkreślać siłę i ambicje ówczesnych elit politycznych. W miejscu dawnego, parterowego domu z antykwariatem wzniesiono nowoczesny, wielopiętrowy gmach według projektu architekta Feliksasa Vizbarasa. Budowę zrealizowali D. i G. Ilgovskisowie. Gmach skupiał w swoich wnętrzach biurowe, wydawnicze, klubowe i mieszkalne funkcje. Za efektowną fasadą mieściła się redakcja dziennika Lietuvos aidas, siedziba partii oraz klub nacjonalistów. Na parterze znajdowały się sklepy i księgarnie, m.in. firm „Parama” i „Dirva”, a także państwowa biblioteka. W piwnicach urządzono czytelnię i salę konferencyjną doświetlaną świetlikami. Na najwyższym piętrze funkcjonowała natomiast restauracja klubu, a na dachu znajdował się taras widokowy, z którego rozpościerał się widok na panoramę Kowna.
Architektura i styl pałacu „Pažanga”
Pałac „Pažanga” ma rzut w kształcie litery „U” i składa się z trzech części o różnej wysokości. Od strony alei Wolności stoi pięciokondygnacyjny budynek główny z dwoma ryzalitami i loggiami. Właśnie one nadają mu ten niezwykle nowoczesny i wyjątkowy wyraz. Fasada wyróżnia się ażurową, schodkową attyką z cegły ceramicznej oraz geometrycznymi balustradami balkonów z żelaznymi zdobieniami. Architekt Feliksas Vizbaras połączył w projekcie modernistyczną formę z elementami narodowego stylu litewskiego. W detalach elewacji i wnętrz pojawiają się motywy ludowe, stylizowane ornamenty, zygzaki i dekoracje inspirowane drewnianą rzeźbą. Połączenie nowoczesnej formy i narodowych odniesień budziło jednak kontrowersje. W 1938 roku artysta Mstislavas Dobužinskis krytykował te zabiegi w czasopiśmie Naujoji Romuva, określając je jako „architektoniczne przestępstwo” i „dziecięcą chorobę” litewskiej architektury.
Losy pałacu „Postępu”
W pałacowych apartamentach mieszkali wpływowi przedstawiciele litewskiej sceny politycznej. Przez pewien czas przebywał tu premier Juozas Tūbelis, a w 1935 roku wprowadził się Vladas Mironas, jeden z założycieli firmy „Pažanga” i sygnatariusz Aktu Niepodległości Litwy. W 2017 roku na elewacji budynku odsłonięto tablicę upamiętniającą jego postać. Podczas II wojny światowej pałac został zajęty przez niemieckie okupacyjne instytucje, a w okresie sowieckim pełnił funkcje administracyjne i naukowo-badawcze. W tym czasie jego wnętrza zostały częściowo przebudowane, a od strony dziedzińca dobudowano mieszkania oraz dodatkowe piętro. Pomimo tych zmian gmach zachował oryginalną formę reprezentacyjnej fasady i większość wystroju.
Pałac „Pažanga” po 1989 roku
W 1989 roku budynek przekazano Uniwersytetowi Witolda Wielkiego. Początkowo mieścił się tu Wydział Teologii i Filozofii, później Teologii Katolickiej, a następnie Wydział Sztuk Pięknych. Parter wykorzystywano komercyjnie – działała tu kawiarnia, bank i sklep spożywczy. W 2012 roku otwarto Galerię Sztuki VMU. Od 2014 roku budynek stopniowo tracił funkcję użytkową. Problemy z ogrzewaniem i niewystarczająca konserwacja doprowadziły do jego częściowej degradacji. W 2019 roku, po nieudanych próbach pozyskania funduszy na renowację, uczelnia sprzedała gmach na aukcji. Od tamtej pory znajduje się w prywatnych rękach, ale nic to nie zmieniło, gdyż obiekt wciąż pozostaje w większości pusty. Jedynie na parterze działa lokal gastronomiczny.
Dziedzictwo i znaczenie
Pałac „Pažanga”, którego nazwa symbolicznie odwołuje się do idei postępu, jest jednym z najcenniejszych przykładów modernistycznej architektury Kowna. Pomimo upływu lat budynek zachowuje wyjątkową wartość historyczną i artystyczną, stanowiąc świadectwo ambicji i estetyki międzywojennego Kowna – miasta, które do dziś pozostaje symbolem litewskiego modernizmu. Pomimo dość kiepskiej kondycji budynek jest objęty ochroną konserwatorską i pozostaje pod ochroną państwa jako obiekt o znaczeniu narodowym, wpisany do litewskiego Rejestru Dóbr Kultury. Od 2015 roku posiada także Europejski Znak Dziedzictwa, przyznawany obiektom o szczególnym znaczeniu dla historii i kultury Europy. To daje nadzieję na renowację, która wydobędzie z zabytku jego najpiękniejsze i najcenniejsze cechy. Niestety, podczas prac renowacyjnych przy sąsiednim pałacu „Pienocentras”, który również stanowi część modernistycznego kowieńskiego dziedzictwa, doszło do rażących nieprawidłowości. Na fasadę nałożono niewłaściwy tynk, co wyrządziło szkody oszacowane na niemal 200 tys. euro.
Źródło: kvr.kpd.lt, m.kauno.diena.lt
Czytaj też: Litwa | Modernizm | Wille i rezydencje | Detal | Ciekawostki | whiteMAD na Instagramie
