Fabryka kwasu siarkowego w Luboniu, jedno z najwybitniejszych dzieł niemieckiego architekta Hansa Poelziga, stanowiła wyjątkowy przykład ekspresjonizmu architektonicznego w budownictwie industrialnym. Obiekt ten, działający w latach 1914–2008, nie tylko odgrywał kluczową rolę w przemyśle chemicznym, ale także stał się ikoną nowoczesnej architektury przemysłowej, znaną w Europie oraz za oceanem.
Hans Poelzig, jako architekt i teoretyk, uważał projektowanie zakładów przemysłowych za jedno z kluczowych zadań ówczesnej architektury. Jego projekty wyróżniały się monumentalnością oraz ekspresyjnymi formami inspirowanymi neogotykiem. Fabryka w Luboniu pod Poznaniem powstała w okresie, gdy Niemcy rozwijały się jako główna potęga przemysłowa. Kompleks został ukończony w 1914 roku, a zaprojektowano go w taki sposób, aby harmonijnie łączyć estetykę z funkcjonalnością. Zakłady te należały wówczas do najnowocześniejszych fabryk nawozów w Europie z początku XX w. Wzniesiony na obszarze 15,52 ha kompleks obejmował budynki produkcyjne, magazyny surowców i gotowych produktów. W jego pobliżu znajdowało się osiedle pracownicze, składające się z sześciu budynków z 15 mieszkaniami dla robotników oraz 10 mieszkaniami dla urzędników, a także budynkami socjalnymi, łaźniami i pralniami. Fabryka posiadała także elektrownię prądu stałego oraz wodociąg przemysłowy, czerpiący wodę z pobliskiej Warty.
Fabryka w Luboniu – materiały i styl architektoniczny
Hans Poelzig starannie zaplanował układ zakładu, dostosowując proporcje budynków do ich funkcji. W północnej części kompleksu powstały fabryki kwasu siarkowego z charakterystycznymi wieżami, a na południu magazyn superfosfatu, znany dziś jako „hala Poelziga”. Centralnym punktem była fabryka superfosfatu z osiowo umieszczonym kominem kotłowni. Kompleks obejmował również magazyny fosforytów, które dzięki szkieletowej konstrukcji mogły być rozbudowywane, a także budynki administracyjne i hotel robotniczy. Całość połączono bocznicami kolejowymi, spinającymi zakład z nabrzeżem Warty i linią kolejową.
Zabudowania fabryczne na początku XX w. Źródło: „Die Form: Zeitschrift für gestaltende Arbeit”, Bonn&Berlin
Do budowy użyto cegły – ulubionego materiału Poelziga. Wprowadził on dwie technologie konstrukcyjne: szkieletową, tzw. mur pruski, ukrytą wewnątrz budynków, oraz masywne ceglane ściany o układzie charakterystycznym dla wielkopolskiego przemysłu przełomu XIX i XX wieku. Obiekty wyróżniały się monumentalnymi ścianami szczytowymi, zwężającymi się ku dachom i wzmocnionymi przyporami. Półkoliste zwieńczenia okien i portali, masywne łuki konstrukcyjne oraz solidne parapety nawiązywały do stylu Rundbogenstil i zamieniały fabrykę w ikonę ówczesnej architektury przemysłowej.
Przyfabryczne osiedle dla kadry
W budynkach administracyjnych i mieszkalnych Poelzig zastosował inną estetykę – mniejsze formy, podział elewacji i staranne detale, by dostosować je do funkcji użytkowych. Przy fabryce zachował się uroczy zespół pięciu willi dla kadry inżynierskiej, wzniesiony w 1911 roku. Co wyjątkowe, przetrwał do dzisiaj w zasadniczo niezmienionej formie, wraz z otaczającą go zielenią i publicznie dostępnym skwerem. Wille różnią się wielkością i kształtem, ale łączy je tradycyjna architektura – ciemna cegła, wysokie dachy z ceramicznej dachówki oraz jednolita stolarka. Ogrodzenie wykonano z tych samych materiałów, a pierwsza i największa willa należała do dyrektora zakładów. Ostatnia, pierwotnie pełniąca funkcję pralni, łaźni i kotłowni, została po wojnie przekształcona na mieszkania. Już w trakcie budowy (w 1910 roku) projekt Poelziga był prezentowany w artykułach prasowych, wykładach i na wystawach jako wzorcowa architektura przemysłowa.
Rozwój i przemiany fabryki
W 1920 r. zakład został wykupiony przez Towarzystwo Akcyjne „Chemiczna Fabryka dr Roman May”. W kolejnych latach fabryka była rozbudowywana – powstały nowe obiekty, w tym przetwórnia kości oraz oddział produkcji soli fosforowych. Podczas II wojny światowej zakład przejęty przez Niemców kontynuował produkcję, a niektóre budynki przekształcono w magazyny żywności. W trakcie działań wojennych zimą 1945 r. część budynków została uszkodzona. Po wojnie fabryka została upaństwowiona i wróciła do produkcji, lecz stopniowo podlegała rozbiórkom i przekształceniom. Cześć oryginalnych budynków Poelziga została zburzona lub silnie przebudowana, m.in. pierwsza kwasiarnia, kotłownia i fabryka superfosfatu. W 2008 roku zakłady zmieniły nazwę na Luvena S.A., ostatecznie zamykając pewien etap w historii przemysłowej Lubonia, choć nadal produkują nawozy i inne środki chemiczne.
Fabryka w Luboniu i jej architektoniczne dziedzictwo
Mimo licznych przekształceń, obiekty zaprojektowane przez Hansa Poelziga pozostają ważnym elementem dziedzictwa przemysłowego z początku XX w. Ich monumentalna, ekspresjonistyczna forma świadczy o unikalnym podejściu architekta do budownictwa fabrycznego. Fabryka w Luboniu, wraz z zachowanymi elementami układu urbanistycznego miasta, stanowi jeden z cenniejszych zespołów przemysłowych w Polsce i rozpoznawalna jest na całym świecie. W 2015 roku utworzono Luboński Szlak Architektury Przemysłowej, na którym znalazła się m.in. „hala Poelziga”, dawna fabryka drożdży, zabytkowa szkoła, dworzec kolejowy, osiedle robotnicze i park Siewcy z pomnikiem.
Źródło: zabytek.pl, kulturaupodstaw.pl, luvena.pl
Czytaj też: Poznań | Zabytek | Cegła | Historia | whiteMAD na Instagramie
