Cmentarz Powązkowski w Warszawie został oficjalnie otwarty 4 listopada 1790 roku, czyli dokładnie 235 lat temu. Powstał jeszcze w czasach panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, więc jest to jedna z najstarszych nekropolii w całym kraju. Przez ponad dwa wieki spoczęły tu osoby, które współtworzyły szeroko rozumianą historię Polski. Powązki są dzisiaj miejscem o wyjątkowej kulturowej i symbolicznej wartości, a dzięki działaniom Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami wciąż utrzymują swój zabytkowy charakter i rangę narodowego panteonu.
Powązki – początki i fundatorzy
Cmentarz został założony z inicjatywy Melchiora Szymanowskiego, który przekazał grunt na potrzeby katolickiej nekropolii. Wybór lokalizacji wynikał z faktu, iż w końcu XVIII wieku cmentarze przenoszono poza miasta, aby rozwiązać problemy sanitarne związane z przeludnieniem i nadmierną liczbą pochówków w centrum. Zwiększało to ryzyko epidemii, a także zabierało dużo cennego terenu w często atrakcyjnych lokalizacjach. Oficjalne otwarcie nastąpiło 4 listopada 1790 roku, a nekropolię poświęcono 20 maja 1792 roku w obecności króla. W tym samym roku przy cmentarzu wzniesiono kościół św. Karola Boromeusza.
Przemiany przestrzenne
Pierwotnie cmentarz miał nieco ponad dwa hektary i znajdował się daleko poza obrębem ówczesnej Warszawy. Początkowo mieszczanie niechętnie akceptowali pochówki tak daleko od Śródmieścia, jednak po zamknięciu cmentarzy przy kościołach Świętokrzyskim i na Koszykach w latach 30. XIX wieku, Powązki stały się głównym miejscem pochówku katolików z lewobrzeżnej części miasta. W kolejnych dziesięcioleciach nekropolia sukcesywnie się powiększała, a rozrastająca się stolica wchłonęła w końcu jej teren. Obecnie Stare Powązki zajmują powierzchnię 43 hektarów.
Kościół św. Karola Boromeusza na Powązkach
Świątynia przy cmentarzu powązkowskim była dwukrotnie rozbudowywana. W latach 1847–1850 przedłużono nawę i dobudowano zakrystię, natomiast w latach 1890–1895 architekt Józef Pius Dziekoński nadał obiektowi obecny kształt. Zaprojektował plan krzyża rzymskiego i zwieńczył całość kopułą inspirowaną świątynią św. Karola Boromeusza w Wiedniu. Wnętrze ozdobiły malowidła Zdzisława Jasińskiego, a całość stanowi dziś jeden z cenniejszych przykładów sakralnej architektury XIX wieku w Warszawie.
Katakumby na Powązkach
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów cmentarza są katakumby z końca XVIII wieku, usytuowane wzdłuż jego zachodniej granicy. Budynek wzniesiono według projektu Dominika Merliniego i od samego początku pełnił reprezentacyjną funkcję. W jego podziemiach umieszczono grobowe nisze, a w arkadowej elewacji wzniesiono kaplice i zamontowano epitafijne tablice. Katakumby stanowiły początkowo główną oś kompozycyjną cmentarza i nawiązywały do klasycystycznych wzorców.
Rozwój Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie
W XIX wieku uroczystości pogrzebowe zasłużonych obywateli miasta przeradzały się w patriotyczne manifestacje, mimo zakazów carskich władz. Szczególnym miejscem pamięci stał się grób pięciu poległych podczas manifestacji na Krakowskim Przedmieściu w 1861 roku. W kolejnych dekadach na cmentarzu spoczywali uczestnicy powstań narodowych, żołnierze, artyści i uczeni. Pod koniec XIX wieku, po otwarciu cmentarza na Bródnie, Powązki zaczęły nabierać elitarnego charakteru. W 1912 roku utworzono cmentarz wojskowy, który po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku stał się miejscem pochówku żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego.
Aleja Zasłużonych na Powązkach i słynni twórcy
W 1925 roku, po śmierci Władysława Reymonta, przy południowej ścianie katakumb wytyczono Aleję Zasłużonych. Spoczęli tam między innymi Maria Rodziewiczówna, Stefan Jaracz, Leopold Staff, Maria Dąbrowska i Stefan Wiechecki. Na cmentarzu znajdują się także groby m.in. Henryka Wieniawskiego, Witolda Lutosławskiego, Jana Kiepury, Bolesława Leśmiana, Niny Andrycz, Zbigniewa Herberta, Krzysztofa Komedy, Kaliny Jędrusik, Agnieszki Osieckiej, Violetty Villas i Krzysztofa Kieślowskiego.
Powązki. Dzieła architektów i rzeźbiarzy
Cmentarz jest również miejscem, gdzie wybitni twórcy pozostawili dzieła swego dłuta. Wśród autorów rzeźb i pomników są Andrzej Pruszyński, Bolesław Syrewicz, Stanisław Ostrowski, Barbara Zbożyna czy Xawery Dunikowski oraz architekci Józef Dziekoński i Bohdan Pniewski. Jak podkreśla Marcin Święcicki, przewodniczący Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami, to właśnie na tej nekropolii znajduje się największy zbiór polskiej rzeźby w otwartej przestrzeni.
Kwesta na Powązkach – społeczna troska i dzieło Waldorffa
Zabytkowa nekropolia nie uniknęła zniszczeń w czasie II wojny światowej. Podczas walk i innych działań uszkodzono wiele cennych i pięknych nagrobków, a budynek katakumb trafiły bomby. Po zakończeniu konfliktu cmentarz wyremontowano, lecz stan wielu nagrobków nadal pozostawiał wiele do życzenia. W 1974 roku z inicjatywy Jerzego Waldorffa utworzono Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami. Od tego czasu co roku na początku listopada organizowane są kwesty, w których biorą udział artyści, muzycy i dziennikarze. Dochód z tych zbiórek jest przeznaczany na konserwację zabytkowych pomników i grobowców. W ciągu 50 lat działalności komitetu odrestaurowano około 1700 nagrobków, w tym wiele w Alei Zasłużonych i Alei Katakumbowej. W ostatnich latach konserwowano również groby osób związanych z Fryderykiem Chopinem, w tym jego rodziców, nauczycieli i krewnych. W 2024 roku kwestę na rzecz Starych Powązek wpisano na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Powązki – dziedzictwo i znaczenie
Dzisiaj Stare Powązki to coś znacznie więcej niż zabytkowy cmentarz. To także narodowy panteon, miejsce pamięci o ponad milionie osób pochowanych w ciągu 235 lat. Znajduje się tam ponad 70 tys. grobów! W 1965 roku nekropolia wraz z kościołem i katakumbami została wpisana do rejestru zabytków, a w 2014 roku uznana przez prezydenta RP za pomnik historii.
Źródło: PAP, warszawa.um.pl
Czytaj też: Historia | Zieleń | Architektura sakralna | Warszawa | whiteMAD na Instagramie
