Tuż obok berlińskiej alei Unter den Linden i naprzeciwko Uniwersytetu Humboldtów znajduje się jedno z najbardziej przejmujących miejsc pamięci XX wieku: Pusta Biblioteka autorstwa Micha Ullmana. Upamiętnia ona wydarzenia z 10 maja 1933 roku, kiedy studenci z Narodowosocjalistycznego Związku Studentów, wspierani przez profesorów Uniwersytetu im. Fryderyka Wilhelma (dzisiejszy Uniwersytet Humboldtów), pod opieką muzyczną oddziałów SA i SS, spalili ponad 20 tys. książek autorów żydowskich, lewicowych, liberalnych i społecznie krytycznych. Ceremonia odbyła się w obecności tłumu zgromadzonego przy dawnej Bibliotece Uniwersyteckiej i na ówczesnym placu Kaiser-Franz-Josef-Platz, obecnym Bebelplatz.
Tło historyczne i koncepcja
Już 6 kwietnia 1933 roku Niemieckie Zrzeszenie Studentów zapowiedziało ogólnokrajową akcję „przeciwko nie-niemieckiemu duchowi”, której kulminacją miało być oczyszczenie literatury przez ogień (Säuberung). Lokalne oddziały przygotowały czarne listy zakazanych książek, obejmujących m.in. twórczość żydowską, marksistowską, socjalistyczną, feministyczną oraz uznawaną za antyniemiecką. W Berlinie, w deszczowy wieczór 10 maja, 40 tys. osób zebrało się na placu Opernplatz (dzisiejszy Bebelplatz), by obserwować przemarsz 5 tys. studentów z płonącymi pochodniami, którzy podpalili stos skonfiskowanych książek. Obecny był także Joseph Goebbels, minister propagandy III Rzeszy, który wygłosił płomienne (nomen omen) przemówienie, ogłaszając koniec „przesadzonego żydowskiego intelektualizmu” i symbolicznie „powierzając płomieniom intelektualne śmieci przeszłości”. W maju 1933 roku podobne wydarzenia miały miejsce w 34 innych miastach Niemiec.
Pusta Biblioteka – projekt i realizacja
W 1993 roku, z okazji 60. rocznicy palenia książek na Bebelplatz, Senat Berlina ogłosił konkurs na projekt pomnika. Zwyciężyła propozycja izraelskiego artysty Micha Ullmana, znanego z prac podejmujących temat nieobecności i pamięci. Jego projekt zakładał wykopanie pustego pomieszczenia pod placem – fizycznej i symbolicznej „dziury w pamięci”. Pomnik został odsłonięty 20 maja 1995 roku. Pomieszczenie ma wymiary 530 × 706 × 706 cm i mieści się pod szklaną płytą w bruku placu. Wewnątrz znajdują się puste, białe regały, które pomieściłyby dokładnie tyle książek, ile zostało spalonych w 1933 roku. Praca ta jest przykładem tzw. formy negatywnej, czyli artystycznego motywu pustki, który zmusza widza do pochylenia się nad przestrzenią pod jego stopami. Wnętrze jest klimatyzowane, stale oświetlone i zabezpieczone szklaną taflą, którą trzeba wymieniać co kilka miesięcy ze względu na rysy.
Pusta Biblioteka i jej symbolika
Pomnik znajduje się dokładnie w miejscu, gdzie niegdyś płonęły książki, między dawną biblioteką a głównym gmachem uniwersytetu. Kilka metrów od głównej instalacji, w bruk wkomponowano tablicę z cytatem Heinricha Heinego z dramatu Almansor (1820):
„Das war ein Vorspiel nur,
dort wo man Bücher verbrennt,
verbrennt man am Ende auch Menschen.”
co znaczy:
„To był tylko wstęp,
tam gdzie pali się książki,
na końcu pali się ludzi.”
Słowa te, wypowiedziane ponad sto lat przed Holocaustem, nabierają w tym miejscu przerażającej aktualności. Zwłaszcza że książki samego Heinego znalazły się na hitlerowskich czarnych listach. Dziś Pusta Biblioteka upamiętnia tragiczne wydarzenia z przeszłości. Jest ona również przestrzenią refleksji nad rolą pamięci i wolności słowa. Jej cisza mówi więcej niż tysiące słów.
Źródło: visitberlin.de
Czytaj też: Historia | Berlin | Niemcy | Ciekawostki | Pomnik
