Jelenia Góra, położona malowniczo w południowo-zachodniej Polsce, to miasto o bogatej historii sięgającej XIII wieku. Przez stulecia rozwijała się jako ważny ośrodek handlowy i rzemieślniczy, a jej architektura odzwierciedlała wpływy różnych epok, w tym baroku i eklektyzmu. Szczególnym atutem miasta był fakt, że niemal nienaruszone przetrwało zawieruchę II wojny światowej, uchodząc za prawdziwą perełkę architektoniczną regionu z zabytkowymi kamienicami i malowniczym rynkiem. W latach 60. i 70. XX wieku Stare Miasto w Jeleniej Górze stało się jednak areną jednej z najbardziej kontrowersyjnych i krytykowanych metamorfoz urbanistycznych w powojennej Polsce. Podjęto wówczas decyzję o niemal całkowitym wyburzeniu i jedynie częściowej odbudowie historycznego centrum, co do dziś budzi wiele refleksji nad sensem i błędami tego przedsięwzięcia.
Historia architektury miasta
Jelenia Góra w okresie powojennym zaczęła borykać się z palącym problemem, jakim była kiepska kondycja tamtejszej zabudowy, zwłaszcza tej położonej na Starym Mieście. Wiele znajdujących się tam obiektów miało po 100 i więcej lat, a brak odpowiednich inwestycji i remontów doprowadził do stopniowej degradacji znacznej części kamienic. Już w latach 50. XX wieku zużycie techniczne budynków w obrębie historycznego centrum było alarmujące, a ich zły stan stał się jednym z pretekstów do podjęcia radykalnych kroków.
Ideologiczne i urbanistyczne przyczyny decyzji
Decyzja o wyburzeniu znacznej części przedwojennej zabudowy nie była podyktowana wyłącznie kwestiami technicznymi. Władze komunistyczne, silnie osadzone w ideologii modernizacji, postrzegały stare, zaniedbane budynki jako przeszkodę w budowaniu nowoczesnego, socjalistycznego miasta. Ich niemiecki rodowód również nie pozostawał bez znaczenia. W tym kontekście, wyburzenie historycznego centrum i wzniesienie nowego, choć stylizowanego i ubranego w odpowiedni kostium, było widziane jako niezbędny i jedyny krok w kierunku postępu. Dodatkowo, istniała potrzeba stworzenia większej przestrzeni publicznej oraz poprawy układu komunikacyjnego na ciasnym Starym Mieście, co również wpłynęło na decyzję o rozbiórce zabytkowych kamienic.
Stare Miasto w 1947 roku. Źródło: Bildarchiv Foto Marburg
Stare Miasto w Jeleniej Górze: od wyburzenia do stylizowanej odbudowy
W latach 60. rozpoczęto realizację kontrowersyjnego projektu, który powstał m.in w pracowni Miastoprojektu Wrocław. Większość zabytkowych kamienic w obrębie rynku oraz ulicy Kopernika została zrównana z ziemią. Bezpowrotnie zniknęła znaczna część historycznej tkanki miejskiej, stanowiącej świadectwo wiekowej historii Jeleniej Góry. Na początku lat 70., po usunięciu starych kamienic, na ich miejscu wzniesiono nową zabudowę, która częściowo miała imitować dawną architekturę. W całym procesie zachowano jedynie sześć (niektóre źródła mówią o trzech) z ponad 40 fasad bezcennych historycznie domów okalających plac Ratuszowy (dawny rynek). Za stylizowanymi i nielicznie ocalałymi elewacjami wybudowano domy o nowym układzie wnętrz i głębokości. Zaniechano odtwarzania oficyn, a na ich miejscu urządzono podwórka. Wielu kamienic czy nawet całych pierzei nie zrekonstruowano wcale. Najwięcej przedwojennych obiektów zachowało się w południowej i wschodniej części Starego Miasta.
Jakość wykonania i charakter nowej architektury
Odbudowa Starego Miasta, choć miała na celu odtworzenie charakteru i wizerunku sprzed wyburzeń, prowadzona była w pośpiechu i z wykorzystaniem nowoczesnych materiałów. Prace często wykonywano niedbale, a wiele oryginalnych, kamiennych detali architektonicznych, które mogłyby nadać nowym budynkom autentyczny charakter, zostało pominiętych lub zniekształconych. Podczas rozbiórek doszło nawet do kilku katastrof budowlanych, w których zniszczeniu uległy bezcenne elementy fasad i ich wystroju. Nowe budynki, choć nawiązywały do historycznych form, odbiegały od oryginałów pod względem proporcji i detali. Nie mówiąc już o utraconym wystroju klatek schodowych, mieszkań czy lokali pod arkadami. W ten sposób ocalałej z wojennej pożogi Jeleniej Górze wydarto serce.
Zdjęcie lotnicze miasta w 1940 roku i dziś. Źródło: Muzeum Architektury we Wrocławiu i Google Maps
Stare Miasto w Jeleniej Górze: kontrowersje i dzisiejsza ocena
Decyzja o tak drastycznej przebudowie Starego Miasta w Jeleniej Górze do dziś budzi wiele kontrowersji i mieszane uczucia zarówno wśród mieszkańców, jak i historyków architektury. Z jednej strony osiągnięto cel, gdyż znacznie podniesiono standard lokali usługowych i mieszkalnych. Z drugiej strony, bezpowrotnie utracono autentyczne zabytki i unikalny historyczny charakter Jeleniej Góry. Odbudowano tak naprawdę jedynie obiekty skupione wokół placu Ratuszowego. Te położone dalej albo wzniesiono w formie ahistorycznych bloków, albo w ogóle zaniechano ich rekonstrukcji, pozostawiając na wiele lat wyrwy w tkance Starego Miasta. Dopiero w ostatnich 20 latach zaczęto je wypełniać nową, niekiedy stylizowaną zabudową. Przypadek ten jest często przytaczany jako przykład nieprzemyślanych decyzji urbanistycznych z okresu powojennej Polski, gdzie podobne praktyki, choć może nie na tak dużą skalę, były stosowane w innych miastach. W Jeleniej Górze jednak ogrom wyburzeń nadał temu procederowi szczególną wymowę.
Konsekwencje i lekcja na przyszłość
Obecnie Stare Miasto w Jeleniej Górze jest popularnym miejscem wśród turystów i mieszkańców. Stylizowana architektura przyciąga wzrok, jednak warto pamiętać o jej smutnej historii. Przykład rozbiórki i częściowej odbudowy Starego Miasta stanowi ważną lekcję dla przyszłych pokoleń o wartości dziedzictwa kulturowego i konsekwencjach nieprzemyślanych decyzji urbanistycznych. Współczesne starania o rewitalizację i modernizację ukazują, jak ważne jest zachowanie historycznego charakteru miast oraz refleksja nad tym, co zostało utracone w imię opacznie rozumianego postępu.
Źródło: dolnyslask.travel.pl, jelonka.com
Czytaj też: whiteMAD na Instagramie | Urbanistyka | Zabytek | Historia | Miasto | Architektura w Polsce
Rynek i okolice w 1915 i 2019 roku. Źródło: Jeleniogórska Biblioteka Cyfrowa i Studio Gieroń/Jelenia Góra z lotu ptaka
Stare Miasto w latach 30. XX w. i obecnie. Źródło: Muzeum Architektury we Wrocławiu i Studio Gieroń/Jelenia Góra z lotu ptaka
Fragment ul. Grodzkiej, w oddali ul. Jasna. Rok ok. 1925 i 2019. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe i Google Maps
Tyły nieistniejących kamienic przy ul. Kopernika i to samo miejsce dziś – lata 1930 i 2019. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe i Google Maps
Widok na basztę Grodzką, przełom lat 20. i 30. oraz obecnie. Źródło: Jeleniogórska Biblioteka Cyfrowa i Google Maps
