Drewniane domy, niegdyś powszechne na terenie południowo-wschodniej Polski, dziś są już rzadkością. W powiecie jasielskim, gdzie dominowała zabudowa drewniana o galicyjskim rodowodzie, zachowały się nieliczne przykłady dawnego rzemiosła budowlanego. Wśród nich szczególne miejsce zajmuje Dom Ubogich w Dębowcu, znany miejscowym jako „szpitalka”. Ten parterowy, zrębowy budynek nie tylko przetrwał ponad 150 lat historii, ale dzięki niedawnej renowacji zyskał nowe życie.
Dom Ubogich: od przytułku po zabytek
Dom Ubogich po raz pierwszy pojawia się w źródłach pisanych już w 1595 roku, jako część zaplecza socjalnego dębowieckiej parafii, służąc za przytułek i szpital dla ubogich. Obecny budynek powstał najpewniej w 1876 roku, o czym świadczy inskrypcja wyryta na jednej z belek konstrukcyjnych. Obiekt został zbudowany na planie prostokąta, z charakterystyczną sienią przelotową i czterema izbami. Wykonano go tradycyjną techniką zrębową, z połączeniami „na jaskółczy ogon” i glinianym uszczelnieniem. Biało tynkowana elewacja frontowa i wnętrza pokryte glinianą wyprawą do dziś przywołują klimat dawnej galicyjskiej prowincji.
Renowacja – ratowanie autentyzmu
Choć Dom Ubogich w Dębowcu przetrwał w niemal niezmienionej formie od XIX wieku, jego stan techniczny przez dziesięciolecia systematycznie się pogarszał. Po zakończeniu II wojny światowej przeszedł na własność gminy, jednak brak środków finansowych oraz konkretnego pomysłu na jego dalsze wykorzystanie sprawiły, że obiekt popadł w ruinę. Dopiero w XXI wieku podjęto pierwsze kroki ratunkowe. W latach 2006, 2015 i 2018 wykonano niezbędne prace zabezpieczające, wzmacniając konstrukcję fundamentów oraz ścian wieńcowych, aby zapobiec dalszej degradacji. Przełom nastąpił wraz z realizacją kompleksowego remontu, który przywrócił budynkowi dawny blask i pozwolił na pełne wyeksponowanie jego historycznej wartości. Zakres prac objął niemal wszystkie kluczowe elementy konstrukcyjne i architektoniczne. Wzmocniono ściany i drewniany strop belkowy, zachowując przy tym tradycyjne techniki budowlane. Szczególną uwagę poświęcono dachowi. Zdjęto współczesne pokrycie blaszane, przywracając pierwotną geometrię i gontowe wykończenie, zgodne z historycznym wyglądem obiektu.
Zadbano również o fundamenty, które wzmocniono i częściowo zrekonstruowano, nie naruszając oryginalnego układu z kamieni płaskich, osadzanych na głębokiej spoinie. We wnętrzu zachowano dawny układ pomieszczeń, uzupełniając go jedynie o nowoczesne pomieszczenie sanitarne, niezbędne dla współczesnego użytkowania. W sieni przelotowej, zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi autorstwa Ireny Zając, odsłonięto strop nad strychem, eksponując dawny system przewodów kominowych, tzw. komin arkadowy – rzadkie dziś rozwiązanie techniczne, które świadczy o wysokim poziomie dawnej myśli budowlanej. W ramach prac odbudowano też piece. Najważniejszym celem remontu było zachowanie autentyczności. Wszystkie zniszczone bądź całkowicie utracone elementy konstrukcji i detale wykończeniowe zostały starannie odtworzone na podstawie dokumentacji naukowej i analogicznych przykładów. Odnowiono tradycyjną, bieloną elewację, odtworzono oryginalny sposób łączenia belek, a całość prac podporządkowano idei zachowania unikatowego charakteru budynku.
Dom Ubogich i zabytkowa kapliczka
Nieodłącznym elementem Domu Ubogich jest kapliczka z końca XVIII wieku, umieszczona na jego elewacji frontowej. W środku znajduje się drewniany krucyfiks w stylistyce późnobarokowej. Rzeźba została poddana profesjonalnej konserwacji w 2018 roku. Sama skrzynkowa kapliczka powstała najprawdopodobniej po zakończeniu budowy domu i stanowi dziś cenny zabytek religijnej sztuki ludowej.
Nowe życie „szpitalki”
Choć budynek nie pełni już pierwotnej funkcji przytułku, zachował swoje społeczne znaczenie. Dzięki przeprowadzonym pracom może dziś służyć jako miejsce edukacji, ekspozycji lokalnej historii i przykład troski o dziedzictwo materialne. Zachowane urządzenia ogniowe, takie jak piec kuchenny czy system kominowy, czynią go jednym z nielicznych tego typu obiektów w regionie, będącym niemal kompletnym obrazem codzienności XIX-wiecznych mieszkańców Galicji. Remont Domu Ubogich nie byłby możliwy bez wsparcia finansowego. Prace dofinansowano z Rządowego Programu Odbudowy Zabytków, a pozostałą część środków zapewniła Gmina Dębowiec.
Źródło: WUOZ w Przemyślu
Czytaj też: Zabytek | Renowacja | Historia | Architektura w Polsce | whiteMAD na Instagramie
