Wielka Synagoga w Warszawie
Wielka Synagoga ok. 1915 roku.

Wielka Synagoga w Warszawie. Dzieje jednej z najwspanialszych polskich budowli XIX wieku.

Przed II wojną światową w Polsce mieszkało około trzech milionów Żydów, co stanowiło jedną z największych diaspor na świecie. Wkrótce po inwazji nazistowskich Niemiec na nasz kraj okupant rozpoczął zorganizowaną akcję eksterminacji ludności żydowskiej zarówno Polski, jak i Europy, znaną jako Holocaust. W wyniku tego ludobójstwa zginęło ponad 90% polskich Żydów, a litewskich czy łotewskich aż 99%. Na całym świecie zginęło niemal 6 milionów osób pochodzenia żydowskiego. Obok morderstw, na porządku dziennym było zawłaszczanie mienia czy niszczenie obiektów związanych z religią, tradycją i kulturą żydowską. Jednym ze zniszczonych w ten sposób obiektów jest Wielka Synagoga w Warszawie.

Propozycja budowy nowej i większej synagogi, która pomieściłaby rosnącą ilość wiernych, pojawiła się w Warszawie w 1859 roku. Pomysł został przyjęty z uznaniem i od razu zaczęto przygotowywać się do zbierania funduszy oraz poszukiwania reprezentacyjnego miejsca pod budowę. W 1861 roku wydano pozwolenie, ale pod warunkiem, że budynek powstanie w pobliżu domów żydowskich. Było wiele propozycji lokalizacji synagogi, ale ostatecznie wybór padł na plac Tłomackie, gdzie znajdowały się puste działki po wyburzeniu dwóch kamienic oraz obszerny ogród pałacu Mniszchów.

Wielka Synagoga w Warszawie ok. 1915 roku.

Wielka Synagoga w Warszawie


Rok później podjęto decyzję o rozpisaniu pierwszego konkursu architektonicznego, ale żadna z nadesłanych prac nie spotkała się z aprobatą Komitetu Budowy Synagogi. Składał się on z reprezentantów najbardziej zamożnej, zasymilowanej i wyemancypowanej części społeczności żydowskiej Warszawy. Byli w nim zwolennicy umiarkowanej reformy judaizmu, kontrastującej z przeważającym w Królestwie Polskim nurtem chasydzkim. Jej członkowie byli świadomi także wielkiego ówczesnego rozkwitu budownictwa synagogalnego w Europie. Podczas drugiego konkursu zamówiono projekt u znanego warszawskiego architekta Leandra Marconiego, który został zaakceptowany w 1874 roku. Nie zachował się albo też nie został dotychczas odnaleziony projekt architektoniczny synagogi. Znane są tylko schematy rzutów parteru i poziomu galerii, opublikowane w 1902 roku. 14 maja 1876 roku odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod budowę. Otwarcie synagogi, po niemałych kłopotach finansowych i problemach z dokończeniem budowy, odbyło się 26 września 1878 w święto Rosz ha-Szana.

Plac Tłomackie z Wielką Synagogą i wodozbiorem Gruba Kaśka, przed rokiem 1898 i obecnie.

Podczas budowy zastosowano nowatorską konstrukcję żeliwną oraz nowoczesne instalacje: centralne ogrzewanie i oświetlenie gazowe. Synagoga posiadała dokładnie 2200 miejsc siedzących, 1150 miejsc w sali głównej oraz 1050 miejsc w galerii dla kobiet. W synagodze znajdowały się również: biblioteka, posiadającą bardzo bogaty i cenny księgozbiór, starodruki oraz bezcenne manuskrypty. Jej wieloletnim opiekunem był Mojżesz Moszkowski. Za Aron ha-kodesz znajdowały się pomieszczenia kancelarii oraz pokój zaślubin. Synagoga była kojarzona ze światowej sławy chórem, który śpiewał przy akompaniamencie organów i innych instrumentów muzycznych. Odbywały się w niej nie tylko nabożeństwa czysto religijne, ale również nabożeństwa o charakterze państwowym czy żałobnym. Synagoga posiadała bardzo bogate wyposażenie, często ufundowane przez majętne żydowskie rodziny i wykonane z cennych materiałów. W 1909 roku przed synagogą urządzono niewielki skwer, a w latach 1928–1936 wzniesiono gmach Głównej Biblioteki Judaistycznej (w którym od 1947 roku mieści się Żydowski Instytut Historyczny). Najtragiczniejszym okresem dla Wielkiej Synagogi była II wojna światowa. Niemcy zdewastowali budowlę już na początku okupacji. W 1940 roku po utworzeniu getta warszawskiego hitlerowcy przystąpili do dalszego niszczenia budynku, który znalazł się w jego obrębie. W połowie 1941 roku synagoga była już znacznie zrujnowana, w dachu były liczne dziury, większość wyposażenia i wystroju została wywieziona lub zniszczona. 20 maja 1941 roku władze niemieckie zezwoliły na otwarcie trzech synagog dla wiernych, w tym Wielkiej Synagogi. Rozpoczęto zbiórkę funduszy na remont i 31 maja 1941 roku w synagodze odbyło się pierwsze nabożeństwo. 30 marca 1942 roku synagoga została ponownie zamknięta, tym razem na zawsze. Budynek stał się miejscem tymczasowego lokowania Żydów zwożonych z okupowanej Europy. W 1942 roku synagoga znalazła się poza obszarem getta. Hitlerowcy urządzili w niej magazyn mebli i zrabowanego mienia żydowskiego.

Wielka Synagoga w Warszawie w latach 30. XX w. i to samo miejsce obecnie.

Synagoga istniała zaledwie 65 lat. Kres jej istnienia nastąpił po krwawym stłumieniu powstania w getcie warszawskim, 16 maja 1943 roku. Wtedy to o godzinie 20:15 została osobiście wysadzona w powietrze przez Jürgena Stroopa, wysokiego funkcjonariusza SS, który kierował akcją tłumienia powstania, co było symbolem ostatecznej likwidacji dzielnicy żydowskiej. Po wysadzeniu synagogi w jej ruinach wybuchł pożar, co przypieczętowało dzieło zniszczenia tego wspaniałego gmachu. Był symbolem judaizmu reformowanego Warszawy oraz jedną z najwspanialszych polskich budowli wzniesionych w XIX wieku.
Po zakończeniu wojny rozważano odbudowanie synagogi, jednak wkrótce usunięto jej zrujnowane pozostałości. W latach 50. XX w. zdecydowano o nowej regulacji placu Bankowego, zrezygnowano wtedy całkowicie z planów odbudowy. Władze miejskie podjęły decyzję o wzniesieniu w tym miejscu wieżowca. Prace ciągnęły się przez wiele lat. Ostatecznie budynek ukończono w 1991 roku i nazwano go Błękitnym Wieżowcem. Niezmiennym elementem placu Na Tłomackiem pozostaje tzw. „Gruba Kaśka”, czyli zbiornik wody projektu Szymona Bogumiła Zuga, wzniesiony w 1787 roku.

Spodobał Ci się ten temat? Zachęcamy do zapoznania się z naszym artykułem na temat poznańskiej Nowej Synagogi: NOWA SYNAGOGA W POZNANIU. ARCHITEKTONICZNA PERŁA, KTÓRA UTRACIŁA BLASK.

Czytaj też: Warszawa | Zabytek | Architektura

Temat: Wielka Synagoga w Warszawie. Dzieje jednej z najwspanialszych polskich budowli XIX wieku.

Źródła: jhi.pl, sztetl.org.pl, fotopolska.eu, domena publiczna