Willa Tadeusza Pruszkowskiego w Kazimierzu Dolnym stanowi najbardziej charakterystyczny przykład modernizmu w całej okolicy. Została zbudowana w 1938 roku na zboczu Góry Trzech Krzyży według projektu Lecha Niemojewskiego, by stać się domem i pracownią artysty oraz miejscem spotkań jego uczniów i przyjaciół. Sam Pruszkowski był jednym z twórców, którzy odkryli Kazimierz dla środowiska artystycznego, czyniąc z niego ważny ośrodek polskiej kultury okresu międzywojennego.
Willa Tadeusza Pruszkowskiego w Kazimierzu Dolnym
Profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie Tadeusz Pruszkowski znacząco przyczynił się do rozwoju Kazimierza Dolnego jako ośrodka artystycznego w okresie międzywojennym. W 1938 roku wzniósł tam modernistyczną willę zaprojektowaną przez Lecha Niemojewskiego, profesora Politechniki Warszawskiej. Budynek, zwany niegdyś „Kasztel Prusza”, wzbudzał kontrowersje wśród mieszkańców i konserwatorów, którzy obawiali się, że nowoczesna forma zaburzy historyczny pejzaż miasteczka. Dom stanął na zboczu Góry Trzech Krzyży, w miejscu widocznym z doliny Wisły. Wysoka bryła wybudowana z miejscowego wapienia z arkadami od strony rzeki przypomina warowną basztę. Została rozplanowana na rzucie zbliżonym do kwadratu i posiada nieregularne wnętrze z dużą, dwukondygnacyjną pracownią. Willa była przestrzenią, w której powstawały wielkie płótna przedstawiające najważniejsze momenty z historii Polski, w tym dzieła zaprezentowane w 1939 roku na Wystawie Światowej w Nowym Jorku.
Po wojnie budynek stał się przedmiotem sporów o jego estetyczną wartość. Karol Siciński, pełnomocnik rządu ds. odbudowy Kazimierza, usuwał willę z dokumentalnych fotografii miasta, a Stanisław Lorentz uważał, że należałoby ją wykupić i rozebrać. Mimo tych opinii willa przetrwała i w 1966 roku została wpisana do rejestru zabytków województwa lubelskiego. Dziś jest uznawana za bardzo ważny element kulturowego pejzażu Kazimierza, wymieniany obok fary, baszty i ruin zamku.
Tadeusz Pruszkowski – życiorys
Tadeusz Pruszkowski urodził się w 1888 roku. Był malarzem, krytykiem sztuki i jednym z najwybitniejszych pedagogów warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. W 1923 roku po raz pierwszy przyjechał do Kazimierza Dolnego ze swoimi studentami na plener malarski. Urok miasteczka sprawił, że powrócił tam w kolejnych latach, a wakacyjne wyjazdy przerodziły się w tradycję artystycznych spotkań. W Kazimierzu narodziło się środowisko twórcze, które później utworzyło Bractwo św. Łukasza, znane z dbałości o warsztat i historyczną tematykę.
Pruszkowski potrafił inspirować i zachęcać do samodzielnych poszukiwań. Jego uczniowie wspominali go jako osobę serdeczną i otwartą. Po dniu pracy w plenerze zapraszał ich do swojego domu, gdzie przy ognisku rozmawiano o sztuce i życiu. Willa na zboczu góry stała się miejscem spotkań artystów i symbolem wspólnoty, jaka powstała w Kazimierzu w latach 20. i 30. W 1925 roku Pruszkowski wraz z księdzem Stanisławem Szepietowskim założył Towarzystwo Przyjaciół Kazimierza Dolnego, które dbało o ochronę zabytków i rozwój miasta. Dwa lata później zrealizował film „Szczęśliwy wisielec, czyli Kalifornia w Polsce”, w którym w rolach głównych wystąpili jego studenci, a statystami byli mieszkańcy miasteczka.
Willa Pruszkowskiego w 1938 i dziś. Źródło: Biblioteka Cyfrowa WBP w Lublinie i Pankrzysztoff, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons
Willa Tadeusza Pruszkowskiego – dziedzictwo i pamięć
Tadeusz Pruszkowski zginął w 1942 roku, zastrzelony przez Niemców podczas próby ucieczki z transportu więźniów. W 1938 roku został honorowym obywatelem Kazimierza Dolnego, a w 1963 roku w jego willi odsłonięto pamiątkową tablicę. Budynek do dziś przypomina o artystycznym rozdziale w historii miasteczka i o człowieku, który odkrył Kazimierz dla szerokiego grona artystów.
Źródło: zabytek.pl, Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Czytaj też: Architektura | Modernizm | Zabytek | Wille i rezydencje | Architektura w Polsce
