Wojna odciska piętno na każdym człowieku, ale to dzieci niosą jej ciężar najdłużej. Często niezdolne do wyrażenia traumatycznych przeżyć słowami, szukają ujścia w rysunku – prostym, surowym, a przez to porażająco prawdziwym. Właśnie takie dziecięce świadectwa, stworzone przez najmłodszych Polaków w 1946 roku, zostały wpisane na prestiżową Międzynarodową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata”.
„Pamięć Świata” jako milczące świadectwo wojny
W kwietniu 2025 roku Rada Wykonawcza UNESCO ogłosiła decyzję o wpisaniu kolekcji „Rysunki i zapiski dzieci z czasu wojny w Europie: 1914–1950” na listę „Pamięci Świata”. Wśród 17 zbiorów z ośmiu krajów znalazła się także poruszająca dokumentacja z Archiwum Akt Nowych, licząca ponad 7000 rysunków i zeszytów polskich dzieci, które w 1946 roku, zaledwie rok po zakończeniu wojny, próbowały uchwycić na papierze swoje bolesne wspomnienia. Ten niezwykły zbiór powstał jako efekt ogólnopolskiego konkursu ogłoszonego w latach 40. przez tygodnik Przekrój za zgodą Ministerstwa Oświaty. Wzięło w nim udział ponad 7300 dzieci w wieku do 13 lat, z różnych regionów Polski. Najmłodszy uczestnik miał zaledwie 2 lata i 3 miesiące.
Obrazy, które mówią więcej niż słowa
Rysunki przedstawiają brutalną codzienność wojny: egzekucje, bombardowania, głód, śmierć bliskich, ucieczki i przesiedlenia. Niektóre z nich dokumentują chwile radości po zakończeniu walk, ale dominują obrazy pełne ciemnych tonów, przerysowanej proporcji i dramatyzmu, gdyż wrażliwość dziecka nie pozwalała na dystans. Technicznie prace są bardzo zróżnicowane. Powstały na papierze pakowym, brystolu, a nawet pergaminie. Używano wszystkiego, co było dostępne: kredek, tuszu, akwareli, długopisów. Format i styl bywały przypadkowe, ale ich przekaz jednoznaczny.
Pedagog Stefan Szuman, który badał wpływ wojny na psychikę dzieci, podkreślał, że te rysunki to dokument historyczny równie ważny jak zeznania dorosłych. W przemówieniu wygłoszonym w 1948 roku na kongresie SEPEG powiedział:
„Sądzę, że tych, którzy jeszcze nie wiedzą o tym, co się w naszym kraju działo w czasie okupacji lub nie chcą w to uwierzyć, przekonają może o prawdzie rysunki naszych dzieci.”
Wspólna pamięć europejskich dzieci
Wpisanie tej kolekcji na listę UNESCO nie byłoby możliwe bez międzynarodowej współpracy. Projekt zgłoszono wspólnie przez Musée National de l’Éducation w Rouen (Francja) oraz sieć International Research and Archive Network for Historical Children’s Drawings z Meisenheim (Niemcy), przy współudziale instytucji z Polski, Czech, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Kanady, Szwajcarii i Ukrainy.
Jak podkreśla dr Paweł Pietrzyk, naczelny dyrektor Archiwów Państwowych w Warszawie:
„To głosy dzieci, które nie miały możliwości wyrazić się słowem, ale zostawiły nam przejmujący obraz wojennej rzeczywistości. Dziś ich przekaz został usłyszany i doceniony na arenie międzynarodowej.”
„Pamięć Świata” – Polska wśród liderów
Obecnie na Międzynarodowej Liście Programu UNESCO „Pamięć Świata” znajduje się 19 obiektów z Polski, z czego aż dziewięć przechowywanych w Archiwach Państwowych. Są wśród nich takie perły dziedzictwa jak rękopisy Chopina, autograf „De revolutionibus” Kopernika czy tablice z 21 postulatami sierpniowego strajku z 1980 roku. Polska tym samym znajduje się w ścisłej światowej czołówce obok Niemiec, Francji, Holandii, Wielkiej Brytanii i Korei Południowej.
Rysunki, które ocalają pamięć
Kolekcja dziecięcych prac z 1946 roku stanowi zarówno unikalny i przejmujący dokument historyczny, jak i poruszające świadectwo zbiorowej traumy, której echo wybrzmiewa dziś z jeszcze większą mocą. To także lekcja o potrzebie pamięci, o niewinności zniszczonej wojną i o nadziei, że każdy głos, nawet ten najmniejszy, może przemówić do świata.
Źródło: tvn24.pl, nowiny24.pl
Zdjęcia: Archiwa Państwowe / Archiwum Akt Nowych
Czytaj też: Historia | Sztuka | Kultura | Grafika | whiteMAD na Instagramie
