Zabytki Podlasia: Kościół parafialny Świętego Krzyża w Przytułach

Kościół parafialny p.w. Św. Krzyża w Przytułach, wpisuje się do rejestru zabytków nieruchomych województwa podlaskiego w szczególności ze względu na wartości historyczne: osobę projektanta – arch. inż. Stanisława Bukowskiego (1904-1979) i zachowane wartości artystyczne zawarte w bryle budynku i dyspozycji elewacji, potwierdzone autentycznością substancji, funkcji i formy. To pierwszy z cyklu tekstów przedstawiających wybrane zabytki województwa Podlaskiego. Opublikowane tutaj informacje otrzymaliśmy od Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku, z którym współpracujemy, aby promować tamtejszą architekturę.

Stanisław Bukowski urodził się 21 stycznia 1904 r. w Rypinie. W 1933 r. ukończył studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, po których w ramach trzyletniego stypendium wyruszył w podróż po Europie. W 1936 r. przeniósł się do Wilna, gdzie pracował w Miejskim Biurze Urbanistycznym pod kierunkiem prof. Romualda Gutta. W pracowni tej pozostał do 1940 r., zajmując się przede wszystkim architekturą przestrzeni, projektowaniem obiektów użyteczności publicznej i budynków willowych. Uczestniczył również w sporządzaniu projektów związanych z architekturą zabytkową: m.in. brał udział w pracach nad korektą układu miejskiego w Wilnie wraz z Placem Katedralnym i przy aranżacji wnętrza krypty – mauzoleum w katedrze wieleńskiej. Po wybuchu II wojny światowej, po rozwiązaniu Biura, brał udział w znaczących przedsięwzięciach budowlano inżynieryjnych np. w kurorcie Kulautuva nad Niemnem. Architektoniczne dokonania Stanisława Bukowskiego w “okresie wileńskim” oraz współpraca z czołowymi architektami spowodowały, że stał się on twórcą dojrzałym, przygotowanym do podjęcia poważnych działań projektowo – budowlanych.

W Wilnie poznał przyszłą żonę – Placydę Siedlecką, z którą pobrali się w 1937 r. Małżeństwo, na początku 1945 r. osiedliło się w Białymstoku. Niedługo po przyjeździe architekt objął kierownictwo prac przy ukończeniu kościoła św. Rocha. Był on również projektantem kościołów: w Chodorówce, w białostockiej dzielnicy Dojlidy, w Grannem, w Niemyjach Nowych oraz autorem niezrealizowanych projektów kościołów: w Puchałach koło Łomży, w Czarnej Wsi – Stacji (ob. miasto Czarna Białostocka), w Starym Jeżewie. Architekt opracowywał również plany obiektów użyteczności publicznej: Narodowego Banku Polskiego przy południowej pierzei Rynku Kościuszki, Hotelu Miejskiego przy ul. Lipowej, gmachu Komitetu Wojewódzkiego PZPR (tzw. Dom Partii) i budynków mieszkalnych.

Obok opracowywania planów koncepcyjnych nowych budynków Stanisław Bukowski od początku swojego pobytu w Białymstoku zajmował się również działalnością w ramach architektury zabytkowej. Jego praca wpisywała się w powojenny program odbudowy zabytków sformułowany przez ówczesnego Generalnego Konserwatora Zabytków – Jana Zachwatowicza. W 1948 r. Stanisław Bukowski objął kierownictwo w Pracowni Konserwacji Zabytków Architektury, której zadaniem było wykonywanie inwentaryzacji oraz dokumentacji projektowych obiektów zabytkowych, ujętych w planach zabezpieczania i konserwacji. Działając na polu architektury zabytkowej miał świadomość problematyki konserwatorskiej. Brał udział przy pracach odbudowy cennych XVIII wiecznych obiektów Białegostoku związanych z mecenatem Jana Klemensa Branickiego (m.in. pałacu Branickich, pierzei rynkowych, klasztoru Sióstr Miłosierdzia), letniej rezydencji oraz kościoła w Choroszczy. Ponadto uczestniczył w odbudowie zespołu poklasztornego w Wigrach, kościoła w Goniądzu, pracach rekonstrukcyjno – konserwatorskich w pałacu Archimandrytów w Supraślu i związanym z nim zespole poklasztornym bazylianów.


Stanisław Bukowski tworzył dzieła różnorodne, lecz wszystkie miały swoje korzenie w architekturze okresu międzywojennego – nawiązywały do polskiego funkcjonalizmu, skrajnego modernizmu i formizmu. Mimo, że korzystał z wielu wcześniejszych osiągnięć, to umiał je umiejętnie przetwarzać i rozwijać wprowadzając nowe rozwiązania przestrzenne – funkcjonalne, konstrukcyjne i formalne (np. kościół w Dojlidach). Inspirowanie się twórczością tamtego czasu wynikało zapewne nie tylko z wykształcenia, jakie odebrał, ale również z wielkiego sentymentu i tęsknoty za architekturą wolnej Polski. We wszystkich Jego projektach widoczna jest dbałość o wysoki poziom artystyczny architektury.

Stanisław Bukowski to jeden z czołowych architektów Białegostoku, który czynnie uczestniczył w życiu kulturalnym i społecznym miasta. W “okresie białostockim” pracował nad zagospodarowaniem i planowaniem przestrzennym, działał na polu architektury zabytkowej oraz odbudowy i rekonstrukcji zabytków z terenu północno – wschodniej Polski, zajmował się projektowaniem budynków użyteczności publicznej i kościołów, był członkiem licznych stowarzyszeń (m.in. SARP, ZPAP). Jego wpływy na obraz współczesnej architektury Podlasia jest bez wątpienia znaczący. Zmarł w Białymstoku l marca 1979 r. i został tam pochowany na cmentarzu św. Rocha.

Kościół pw. Krzyża Świętego w Przytułach został wzniesiony w latach 1950 – 1960. Jest to świątynia murowana z łamanego kamienia i cegły (cegła w partiach zwieńczeń, glifów otworów okiennych oraz narożach świątyni), na rzucie prostokąta, z niewielkim transeptem. Od zachodu znajduje się prezbiterium o szerokości nawy głównej, zamknięte trójbocznie. Po jego obu stronach umieszczono dwukondygnacyjne zakrystie na planie kwadratu. W aneksie północnym wmurowano kamień z wyrytą datą 1950 i monogramem projektanta. Prezbiterium i aneksy nakryte dachami dwuspadowymi o niewielkim nachyleniu połaci. Kościół nakryty jest dachem dwuspadowym.

Elewacja frontowa (od zachodu): symetryczna, jednowieżowa ze schodkowym szczytem i centralnie ustawioną wieżą wydzieloną lizenami, w której dwa prostokątne otwory z dzwonami. Wieża zamknięta prosto, zwieńczona krzyżem łacińskim. W dolnej części fasady, na jej osi znajduje się prostokątny otwór drzwiowy (wejście główne do świątyni) poprzedzony wielostopniowymi schodami.

Na elewacji umieszczono tablicę upamiętniającą księdza Stanisława Skrodzkiego – proboszcza parafii w latach 1933 – 1954, budowniczego świątyni. Nad otworem drzwiowym płycina w fonnie schodkowego szczytu. Powyżej kwadratowe okno wypełnione witrażem. Elewacja południowa pięcioosiowa, z wejściem bocznym na osi pierwszej od strony wschodniej. Na pozostałych osiach w prostokątnych płycinach otwory okienne w fonnie biforium, nad którymi blendy zwieńczone schodkowo. Elewacja północna pięcioosiowa z analogicznymi oknami. W prezbiterium, w prostokątnych płycinach otwory okienne, nad którymi blendy zwieńczone schodkowo, natomiast w zakrystiach na obu kondygnacjach otwory okienne prostokątne. Od zachodu korpus główny kościoła (nawowy) zwieńczony otynkowanym schodkowym szczytem i sygnaturką, w którym trzy schodkowe płyciny. W płycinie środkowej umieszczone prostokątne okno oświetlające strych. Jest to kościół halowy, trójnawowy, z nawami rozdzielonymi czterema parami filarów. Od wschodu znajduje się kruchta nad którą chór muzyczny otwarty do nawy głównej, ograniczony balustradą pełną. Po obu stronach kruchty pomieszczenia na rzucie kwadratu, w drugiej kondygnacji otwarte do naw bocznych.

Na zakończeniu naw bocznych płytkie nisze. W pomieszczeniu północnym znajdują się schody na chór muzyczny. Sufit kasetonowy, ściany tynkowane. Na ścianach między oknami lizeny. Na posadzce w części nawowej płytki ceramiczne położone w geometryczne wzory w kolorze czarnym, szarym i białym.

Architektura kościoła reprezentuje wysoki poziom artystyczny, wynikający z modernistycznej formy, która w sposób dość wyraźny nawiązuje do stylów historycznych – architektury romanizmu i gotyku. Nawiązania do romanizmu widoczne są przede wszystkim w użytym do budowy kościoła materialne – łamanym kamieniu, w dość przysadzistych proporcjach obiektu, jego planie oraz addycyjności bryły. Natomiast wnętrze skomponowane w postaci hali oraz “schodkowe” szczyty przywodzą na myśl elementy zaczerpnięte z architektury gotyku. Dominującym elementem dekoracyjnym kościoła w Przytułach jest motyw schodkowy zastosowany przede wszystkim w szczytach, blendach, zwieńczeniu portalu, naczółkach trójbocznie zamkniętych otworów okiennych.

Kościół parafialny p.w. Świętego Krzyża w Przytułach stanowi cenny w skali regionu i kraju modernistyczny obiekt sakralny. Ponadto użyty materiał oraz usytuowanie kościoła na wysokim wzgórzu nadaje świątyni walor malowniczości.

Czytaj też: Zabytek | Kościół  | Białystok | Detal | whiteMAD na Instagramie

źródło: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Białymstoku