Herb Hohenzollernów

Zamek w Brzegu pięknieje. Renesansowa brama została odnowiona

Brzeg jest jednym z tych szczęśliwych miast, które mogą poszczycić się wysokiej klasy dziedzictwem architektonicznym. Jednak wśród najbardziej znanych miejskich zabytków wyróżnia się jeden. Jest nim Zamek Piastów Śląskich w Brzegu. Dzięki swoim ponadprzeciętnym walorom historycznym, architektonicznym i artystycznym znajduje się w gronie najważniejszych zabytków Środkowej Europy. Jego najcenniejszą częścią jest reprezentacyjny portal bramy wjazdowej, przy którym w drugiej połowie 2021 roku były prowadzone prace konserwatorskie.

Brama wjazdowa do zamku została wzniesiona przez działających w Brzegu artystów w czasie wielkiej przebudowy siedziby Piastów w XVI wieku. Jej powstanie datuje się na początek lat pięćdziesiątych tego stulecia (daty: 1552 i 1553 umieszczone są za posągami pary książęcej). Wraz z upływem lat brama oraz zamek przechodziły różne koleje losów. Po wymarciu w 1675 roku rodziny książęcej rezydencja podupadła, a w 1741 roku spłonęła podczas bombardowania Brzegu przez wojska pruskie króla Fryderyka II Wielkiego. Następnie w gmachu umieszczono m.in. magazyn i karczmę. Obiekt doczekał się pełnej odbudowy dopiero po II wojnie światowej.

Katastrofy, które dotknęły siedzibę brzeskich Piastów, doprowadziły do zniszczenia wielu oryginalnych elementów wystroju i znacząco zmieniły wygląd gmachu. Jednak nieszczęścia cudem ominęły dekorację rzeźbiarską bramy wjazdowej, która do dziś zachowała się w oryginale. Jej fasada utrzymana w proporcjach „złotego podziału” wyróżnia się wysokim poziomem artystycznym, bogactwem form, wątków treściowych oraz symboli (w okresie renesansu uważano, że piękno polega na wzajemnej zgodności, harmonii poszczególnych części, na proporcjach. Proporcje te szczegółowo obliczano. Jeśli dany budynek wpisywał się w obliczenia, to był utrzymany w proporcjach „złotego podziału”. Właśnie w tym kanonie utrzymana jest fasada bramy wjazdowej do brzeskiego zamku). Tematyka dekoracji bramy mająca na celu gloryfikację panującego i jego rodu jest niespotykana w takiej formie nigdzie indziej w Europie. W dodatku wysoki poziom autentyzmu sprawia, że jest to obiekt jedyny w swoim rodzaju, wyjątkowy i unikalny.

Mimo że dekoracja rzeźbiarska bramy zachowała się do naszych czasów, to nie oznacza to, że w XVI stuleciu wyglądała ona tak samo, jak dziś. Niestety współcześnie nie są znane źródła ikonograficzne, które dokładnie przedstawiałyby poszczególne partie dekoracji bramy w czasach świetności rezydencji brzeskich książąt. Aby odtworzyć pierwotny wygląd portalu budynku bramnego, należy korzystać z innych źródeł, którymi są relacje kronikarskie i współczesne badania konserwatorskie.


Oto jak brzmi opis bramy wjazdowej do zamku w Brzegu zamieszczony w kronice „Niezwykłe osobliwości Śląska…” z 1689 roku autorstwa Fryderyka Lucaego:

Brama z przodu przedstawia się podziwu godnie w pięknej kosztownej, rzeźbiarskiej szacie. U góry nad bramą stoi ks. Jerzy II i jego małżonka, Barbara, urodzona margrabianka brandenburska, naturalnej wielkości, wykonani z kamienia. Po obu stronach książęce herby, trzymane przez uzbrojonych rycerzy wyciągniętymi rękami. Każdy herb jest polichromowany właściwymi kolorami i złotem oraz srebrem zdobiony starannie.

Od wnętrza posiada ten portal wygodne komnaty książęce z szerokimi i wysokimi oknami. Górą, nad oknami pierwszego piętra, umieszczone są ciosowe rzeźby przedstawiające legnickich i brzeskich książąt, od Piastów począwszy, aż do Fryderyka II. Są one wprawdzie tylko wykonane jako popiersia, uporządkowane i polichromowane. Jeszcze wyżej biegnie szeroka, ciosowa galeria. Na niej podczas uroczystych wjazdów książąt, rozlegały się śpiewy i muzyka. Nad nią wznosi się szczyt dachowy portalu, wysoka wieża o dwóch poziomach przeźroczy, z wielkimi oknami, kryta miedzią, ozdobiona wieloma złoconymi gałkami”.

Z treści kroniki można dowiedzieć się, że dawniej brama była polichromowana, czyli pokryta warstwą malarską oraz złocona i srebrzona. W ciągu stuleci, wskutek działań warunków atmosferycznych, warstwa malarska wraz ze złotem i srebrem stopniowo uległa zniszczeniu i wymyciu. Wiadomo, że była widoczna jeszcze w XIX stuleciu, jednak wraz z biegiem czasu i następującymi remontami została w większości usunięta, a portal zyskał czystą, kamienną formę.

Podczas prowadzonych od sierpnia do grudnia 2021 roku prac konserwatorskich udało się odkryć na niektórych częściach bramy fragmentaryczne pozostałości pierwotnej dekoracji malarskiej, zwłaszcza na popiersiach królów i książąt – wielokolorowe, czy brązowe na ubiorze posągu księcia Jerzego II. Partie oryginalnej kolorystyki zachowały się także na herbach. Wyniki badań udowodniły, że pierwotnie brama była praktycznie w całości pokryta polichromią. Odkrycia te dały więc podstawę konserwatorom do odtworzenia dawnych barw na niektórych elementach bramy.

rys. Hermann Kunz

Z tego powodu komisja konserwatorska, która zebrała się w brzeskim zamku 8 października 2021 roku podjęła decyzję o odtworzeniu kolorystyki właśnie na herbach. Są to elementy dekoracji, w przypadku których udało się w największym stopniu ustalić ich pierwotny kolor, ponieważ były one przedstawiane także w innych miejscach, m.in. na zachowanych do dziś książęcych sarkofagach, gobelinach i herbarzach. Intensywność odtworzonej kolorystyki polichromii i złoceń została dostosowana do stanu kamieniarki pozostałych partii elewacji w taki sposób, aby osiągnąć harmonijny efekt całości.

Dziś można w pełnej krasie oglądać dzieło renesansowych twórców po kompleksowych robotach konserwatorskich. Brama najpiękniej prezentuje się w promieniach letniego, ciepłego słońca. W trakcie podziwiania tego niezwykłego zabytku warto wiedzieć, dlaczego podjęto decyzję o polichromowaniu niektórych jego elementów oraz mieć świadomość, że otaczające nas kilkusetletnie zabytki architektury, nawet jak są zachowane w oryginale, pierwotnie wcale nie musiały wyglądać tak jak dziś.

Prace konserwatorskie przy bramie wjazdowej do brzeskiego zamku prowadziła od 2 sierpnia do 1 grudnia 2021 roku krakowska firma Secco Krzysztof Opiłło. Były one w całości finansowane ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

tekst: Marek Pyzowski

Czytaj też: Zabytek | Cegła | Renowacja | Ciekawostki | whiteMAD na Instagramie