W sercu warszawskiej Woli mieści się jeden z najbardziej charakterystycznych i zarazem zapomnianych przez lata zabytków stolicy. Mowa o kamienicy Anny Koźmińskiej. Dziś, po dekadach zaniedbań, okazały obiekt stojący pod adresem Żelazna 64 znów cieszy oko. Właśnie zakończył się pierwszy etap gruntownej renowacji tego wyjątkowego budynku.
Z elewacji zniknęły już rusztowania a spod nich wyłoniła się fasada, która znów prezentuje się tak, jak przed laty: odświeżona, harmonijna, z bogatym detalem architektonicznym i balkonami, odtworzonymi na podstawie archiwalnych fotografii i zachowanych oryginalnych fragmentów. Budynek przestał być jedynie świadkiem minionej świetności. Teraz staje się jednym z jaśniejszych punktów na mapie miejskich renowacji.
Kamienica z historią
Kamienica Anny Koźmińskiej została zaprojektowana przez Józefa Napoleona Czerwińskiego i powstawała etapami od końca XIX wieku. Ostatecznie ukończono ją w 1912 roku. W okresie międzywojennym w budynku funkcjonowało kino „Świt”, które z czasem przyjęło nową nazwę – „Acron”. Majestatyczna kamienica była przykładem wielkomiejskiej, bogato zdobionej architektury z boniowanymi elewacjami, ozdobnymi gzymsami oraz kutymi balustradami balkonów.
Obiekt ten to nie tylko cenny przykład warszawskiej architektury. To również świadek dramatycznych wydarzeń z historii miasta, o czym świadczyły postrzeliny widoczne na fasadzie, usunięte podczas remontu. W listopadzie 1940 roku kamienica została włączona w granice getta utworzonego przez niemieckie władze okupacyjne. W dawnym kinie zorganizowano punkt zakwaterowania dla Żydów przesiedlanych z innych miast do Warszawy. W wyniku wielkiej akcji deportacyjnej w sierpniu 1942 roku, której konsekwencją była m.in. likwidacja tzw. małego getta, budynek ponownie znalazł się po „aryjskiej” stronie miasta. W czasie powstania warszawskiego kamienica została uszkodzona w trakcie walk toczonych w okolicy. Utraciła wówczas m.in. narożne wieżyczki oraz większość efektownych zdobień. W 2019 roku obiekt wpisano do rejestru zabytków.
Żelazna 64 przed remontem. Fot. Adrian Grycuk, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons
Żelazna 64 – remont po latach
Dopiero w ostatnich latach pojawiła się realna szansa na przywrócenie kamienicy jej dawnego charakteru. Prace remontowe rozpoczęto jesienią 2023 roku, a ich pierwszy etap właśnie dobiegł końca. W jego ramach wykonano termomodernizację, kompleksową renowację fasady, odtworzono balkony, a także zajęto się mniej widocznymi, lecz równie ważnymi elementami: izolacją fundamentów oraz stolarką piwniczną. Wszystkie działania prowadzone były pod nadzorem Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków. Obecnie w budynku znajduje się 57 lokali mieszkalnych oraz 10 użytkowych, w tym jedna z najstarszych cukierni na Woli, działająca nieprzerwanie od kilkudziesięciu lat.
Przywracanie detalu zniszczonego zabytku
Jednym z najbardziej wymagających zadań był remont elewacji. Odtworzono nie tylko jej strukturę, lecz także utracone detale architektoniczne. Tynki fasady południowej i zachodniej, niemal całkowicie zniszczone, poddano starannej rekonstrukcji. Na poddaszu urządzono małą pracownię, w której rzemieślnicy ręcznie wykonywali kopie ozdobnych elementów, np. guzów, gzymsów i boniowań, opierając się na oryginalnych fragmentach oraz archiwalnych zdjęciach. Następnie wszystkie elementy przymocowano do elewacji za pomocą tradycyjnych technik murarskich.
Żelazna 64: inwestycja z rozmachem
Dotychczasowe prace pochłonęły niemal 11 milionów złotych, ale to dopiero pierwszy etap większego przedsięwzięcia. Władze dzielnicy zaplanowały już kolejne 13 milionów na kontynuację remontu, który obejmie szereg istotnych modernizacji. Przewidziano m.in. wymianę i wzmocnienie stropów piwnic oraz ścian nośnych, renowację przejazdu bramowego z nową nawierzchnią z kostki granitowej i chodnikami wykończonymi lastrykiem, a także modernizację witryn lokali usługowych i uporządkowanie szyldów reklamowych. Wymienione zostaną również okna w mieszkaniach oraz drzwi wejściowe do lokali i części wspólnych. Zakończenie wszystkich prac zaplanowano na 30 listopada 2025 roku – wtedy nieruchomość ma w pełni odzyskać swój dawny splendor. Remont kamienicy prowadzi ZGN Wola pod nadzorem konserwatorskim BSKZ. Projekt budowlany wykonało studio budowlane ,,Unity” S.C., a wykonawcą robót jest firma Arembud.
Źródło: UM Wola
Czytaj też: Renowacja | Kamienica | Miasto | Warszawa | Architektura w Polsce
Ul. Żelazna i kamienica Anny Koźmińskiej podczas powstania warszawskiego. Źródło: Muzeum Warszawy i whiteMAD/Mateusz Markowski
Ul. Żelazna podczas powstania warszawskiego, sierpień 1944. Źródło: Muzeum Warszawy i whiteMAD/Mateusz Markowski
Rok 1983 i 2025. Źródło: „Spotkania z Zabytkami” nr 3 (17) 1984 i whiteMAD/Mateusz Markowski
Skrzyżowanie ul. Żelaznej i Grzybowskiej, na wprost kamienica Żelazna 64 – rok 1990 i 2025. Źródło: Społeczne Archiwum Warszawy www.tubylotustalo.pl i whiteMAD/Mateusz Markowski
Żelazna 64 przed i po remoncie. Fot. Adrian Grycuk, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons i whiteMAD/Mateusz Markowski
Detal bez i z balkonem. Fot. Fred Romero, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons i whiteMAD/Mateusz Markowski
Narożnik kamienicy dawniej i dziś. Fot. UD Wola i whiteMAD/Mateusz Markowski
