Żelazna Brama była niegdyś jednym z kluczowych elementów Osi Saskiej, pełniąc funkcję głównego zachodniego wejścia do Ogrodu Saskiego w Warszawie. Historyczna konstrukcja znajdowała się mniej więcej w miejscu, gdzie obecnie stoi pomnik Tadeusza Kościuszki na placu Żelaznej Bramy, nieopodal pałacu Lubomirskich. Choć dziś brama już nie istnieje, jej znaczenie wciąż pozostaje żywe w pamięci miasta.
Ogród Saski zaczęto formować już w XVIII wieku, a jego zachodni obszar, rozciągający się od pałacu Saskiego, zaprojektowano na planie przypominającym latawiec. Oś Saska stanowiła główną oś ogrodu, kończącą się na zachodnim wejściu, czyli Żelaznej Bramie. Brama, której budowa została zlecona przez króla Augusta II, została ukończona w 1735 roku. Za projekt odpowiedzialni byli prawdopodobnie architekci tacy jak Matthäus Daniel Pöppelmann, jego syn Carl Friedrich lub Joachim Daniel Jauch. Zaraz za bramą mieścił się Wielki Salon – reprezentacyjna altana z przestrzenią biesiadną. Po drugiej stronie Żelaznej Bramy rozciągał się plac targowy jurydyki Wielopole, znany jako Targowica Wielopolska.
Makieta Żelaznej Bramy i Wielkiego Salonu przedstawione na Wystawie Miniatur Województwa Mazowieckiego. Autor zdjęcia: mamik/fotopolska.eu, Licencja: CC-BY-SA 3.0
Mimo nazwy, brama nie była w całości wykonana z żelaza. Z tego materiału wykuto tylko niektóre elementy, w tym boczne kraty. Sama brama, osadzona w kamiennej oprawie ozdobionej symbolami władzy królewskiej – herbami Polski i Litwy zwieńczonymi królewską koroną, a po drugiej herbami dynastii Wettynów z elektorskim kapeluszem, posiadała dwa żeliwne skrzydła o geometrycznym wzorze w dolnej części, a wyżej zakończone pionowymi prętami z ostrzami.
W 1818 roku mur otaczający ogród zastąpiono żeliwnym ogrodzeniem, a kamienne filary bramy wymieniono na nowe, wykonane z kutego żelaza. Niedługo później, w wyniku rozszerzenia obszaru pobliskiego targowiska, brama została przeniesiona nieco w głąb ogrodu. Kolejne zmiany nadeszły w 1936 roku, kiedy podczas przedłużania jezdni ul. Marszałkowskiej, ogrodzenie wraz z bramą zdemontowano i wyeksponowano jako zabytek o dużej wartości historycznej, choć faktycznie pochodził on z I poł. XIX w.
Ogród Saski i okolice w 1768 i 2023 roku. Żelazna Brama została zaznaczona na czerwono. Fot. mapa.um.warszawa.pl
Niestety, podczas II wojny światowej brama zaginęła i pomimo usilnych starań nigdy jej nie odnaleziono. Pamięć o niej jednak nie przepadła. Plac, przy którym niegdyś stała, nadal nosi jej nazwę, a duże osiedle mieszkaniowe wybudowane w pobliżu w latach 1965–1972 znane jest jako „Za Żelazną Bramą”.
Źródło: wawamaniak.wordpress.com, warszawska.info
Czytaj też: Architektura w Polsce | Zabytek | Miasto | Historia | Warszawa
