Dwór z Brzezin – najstarszy zabytek skansenu w Kolbuszowej

Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej tworzy plenerową ekspozycję zabytkowej architektury od 1974 r. Park zajmuje powierzchnię niemal 30 hektarów, na których zgromadzono ponad 80 obiektów architektury drewnianej. Najstarszym spośród wszystkich zabytków jest dwór z Brzezin.

W 2006 roku muzeum podjęło zdecydowane działania w celu budowy zespołu dworskiego w parku etnograficznym. Zdecydowano, że zestawione zostaną dwa budynki: spichlerz dworski z Bidzin, rozebrany jeszcze w roku 1990, oraz dwór z Brzezin, na którego translokację uzyskano wstępną zgodę konserwatora wojewódzkiego i właściciela. Budynki te miały powstać w typowych dla nich relacjach przestrzennych i w modelowym otoczeniu: wokół dworu park i ogród, przed spichlerzem majdan.

Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej

Dwór z Brzezin wybudowano w 1753 r. Jest on przykładem typowego polskiego dworu barokowego zamieszkiwanego przez średniozamożną szlachtę. Jego pierwszymi właścicielami byli Morscy, a dwór przez lata stanowił centrum życia kulturalnego i towarzyskiego. W 1904 r. kupiła go rodzina Gąsiorów, zamożnych włościan z Brzezin, uznanych w tym czasie działaczy społecznych. Na przestrzeni lat forma architektoniczna obiektu ulegała przekształceniom. Mimo tych zmian, dwór zachował swoje najcenniejsze walory i nadal stanowił rzadko spotykane w terenie świadectwo nieistniejącej już kultury szlacheckiej. Z tego powodu w 1976 r. wpisano go do rejestru zabytków. Pomimo tych działań, stan techniczny budynku ulegał szybkiej degradacji. W roku 2013, po uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i uzyskaniu zgody na translokację, Muzeum kupiło od właściciela budynek dworu za symboliczną złotówkę. Natychmiast przystąpiono do szerokiej kwerendy archiwalnej i rozpoznania na miejscu przemian i nawarstwień budowlanych dworu. Odnotowano ogólnie zły stan techniczny zabytku. Nie zachowały się podłogi i urządzenia ogniowe, a drewniana konstrukcja obiektu uległa miejscami degradacji biologicznej. Podczas rozbiórki odkryto pierwotne deskowane powały oraz, przy ścianach szczytowych od strony ogrodu, fundamenty nieistniejących alkierzy. Zidentyfikowano ścianę działową o charakterze wtórnym, a w jednym z pomieszczeń zakryte tynkiem ozdobne podsufitowe listwy.

Budynek przed dewastacją i obecnie. Fot. Fot. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej

Po konsultacjach z konserwatorem zdecydowano, że dwór z Brzezin zostanie po przeniesieniu odtworzony jako modelowy typ domu-dworu średniozamożnej szlachty (ziemian), który stał się wzorem dla zjawiska określanego mianem dworu polskiego. Ze względu na brak wystarczających materiałów źródłowych zdecydowano się zachować istniejącą bryłę budynku, dziewiętnastowieczne podcienia z charakterystyczną ażurową dekoracją oraz przeszkloną wejściową werandę z lat 30. XX w. Odniesieniem do wcześniejszego wyglądu miały być zaznaczone na poziomie gruntu obrysy alkierzy. Jeżeli chodzi o wnętrza, postanowiono przywrócić ich oryginalne deskowane powały oraz odkryte podsufitowe ozdobne listwy. Rekonstrukcję urządzeń ogniowych wykonano w oparciu o dokumentację pieców i kominków z nieistniejącego dworu z Rytwian. Do pomieszczeń reprezentacyjnych i mieszkalnych przewidziano drewniane parkiety rekonstruowane na podstawie typowych wzorów rozpoznanych podczas badań prowadzonych przez zespół Wydziału Technologii Drewna SGGW na terenie obecnego województwa podkarpackiego. Nie mając żadnych źródeł dla urządzenia jego wnętrz w ich historycznym wyglądzie, wyznaczono mu rolę „centrum życia kulturalnego”, jaką – według licznych przekazów – pełnił w XIX stuleciu.

Zrujnowany dwór przed translokacją i współcześnie. Fot. Podkarpacki Wojewódzki Konserwator Zabytków w Przemyślu i Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej

W 2014 r. Muzeum zleciło wykonanie „Projektu budowlanego dworu z Brzezin”. W konsekwencji, od końca 2017 r., można było przystąpić do realizacji programu „Restauracja dworu z Brzezin w Parku Etnograficznym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej” w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego. Całkowity koszt programu, wraz z urządzeniem otoczenia i ogrodzeniem, został oszacowany na ponad 3 400 000 zł.
Prace budowlano-konserwatorskie zakończone zostały w 2020 r. a następnie przystąpiono do urządzania wnętrz. Przygotowując ekspozycję, połączono historię dworu z jego współczesną funkcją kulturalną. Stąd przestrzeń wystawiennicza przenika się z przestrzenią edukacyjną, w której organizuje się koncerty, konferencje i spotkania z zaproszonymi gośćmi.

Źródło: muzeumkolbuszowa.pl

Czytaj też: Architektura | Metamorfoza | Renowacja | Zabytek | Historia | Architektura w Polsce