Zabytkowy portal bramy dziedzińca brzeskiego zamku po remoncie

Brzeg jest jednym z tych szczęśliwych miast, które mogą poszczycić się wysokiej klasy dziedzictwem architektonicznym. Jednak wśród najbardziej znanych miejskich zabytków wyróżnia się jeden. Jest nim Zamek Piastów Śląskich. Dzięki swoim ponadprzeciętnym walorom historycznym, architektonicznym i artystycznym znajduje się w gronie najważniejszych zabytków Środkowej Europy. Niedawno zabytkowy portal bramy dziedzińca został wyremontowany. 

Najcenniejszą częścią Zamku jest szesnastowieczny, reprezentacyjny portal bramy wjazdowej, przy którym w drugiej połowie 2021 roku były prowadzone prace konserwatorskie. W ich trakcie odkryto pozostałości pierwotnych polichromii i częściowo je odtworzono. Natomiast w 2022 roku prowadzono renowację kolejnego oryginalnego portalu, ale tym razem od strony dziedzińca. Podczas prac doszło do odkryć, które przesądziły o ostatecznym wyglądzie tego fragmentu budynku po konserwacji.

Podobnie jak w przypadku głównej bramy wjazdowej do brzeskiego zamku, także portal bramy dziedzińca został wzniesiony przez działających w Brzegu wybitnych artystów w czasie wielkiej przebudowy siedziby Piastów w XVI wieku. Jego powstanie datuje się na początek lat pięćdziesiątych tego stulecia (data: 1551 umieszczona jest na tablicach inskrypcyjnych przy kartuszach herbowych). Wraz z upływem lat brama oraz zamek przechodziły różne koleje losów. Po wymarciu w 1675 roku rodziny książęcej rezydencja podupadła, a w 1741 roku spłonęła podczas bombardowania Brzegu przez wojska pruskie króla Fryderyka II Wielkiego. Następnie w gmachu umieszczono m.in. magazyn i karczmę. Obiekt doczekał się pełnej odbudowy dopiero po II wojnie światowej.

Katastrofy, które dotknęły siedzibę brzeskich Piastów, doprowadziły do zniszczenia wielu oryginalnych elementów wystroju i znacząco zmieniły wygląd gmachu. Nieszczęścia cudem ominęły jednak dekorację rzeźbiarską bramy wjazdowej do rezydencji, jak i portal bramy dziedzińca, które do dziś zachowały się w oryginale.

Mimo że portal bramy dziedzińca zachował się do naszych czasów, to nie oznacza to, że w XVI stuleciu wyglądał tak samo, jak dziś. Niestety współcześnie nie są znane źródła ikonograficzne, na których zostałby uwieczniony w czasach świetności rezydencji. Istnieją natomiast relacje kronikarskie opisujące wygląd brzeskiego zamku. Według nich główna brama wjazdowa do gmachu była pokryta polichromią, złocona i srebrzona. Niestety w ciągu kolejnych stuleci, wskutek działań warunków atmosferycznych, warstwa malarska pociemniała i wraz ze złotem oraz srebrem stopniowo uległa zniszczeniu, wymyciu lub była niechcący usuwana razem z brudem podczas remontów[1]. Źródła pisane dawały jednak podstawy, aby sądzić, że portal bramy dziedzińca również był polichromowany.

Przypuszczenia można było potwierdzić podczas prowadzonych w 2022 roku prac konserwatorskich przy portalu. W ich trakcie doszło do odkrycia zaskakująco wielu śladów dawnej kolorystyki [2]. Odkrycie wielu zachowanych fragmentów dawnej kolorystyki mogło być spowodowane tym, że portal bramy dziedzińca ze względu na lokalizację jest w mniejszym stopniu narażony na działanie szkodliwych, gwałtownych zmian warunków atmosferycznych i nie był też często remontowany przed rozwojem współczesnych metod konserwatorskich. Występowały one zarówno na herbach i ich tłach, jak i na tablicach inskrypcyjnych wraz z otaczającymi je elementami roślinnymi, ale także w pokaźnej ilości na podkreślającym łuk bramy wieńcu, gdzie zachowało się bardzo dużo śladów zieleni. Dały one podstawy konserwatorom do przywrócenia polichromii na większej części portalu z dążeniem do odtworzenia pierwotnych kolorów, w technologii tradycyjnej z zastosowaniem m.in. złota płatkowego. Intensywność odtworzonych barw i złoceń została dostosowana do stanu kamieniarki pozostałych partii elewacji w taki sposób, aby osiągnąć harmonijny efekt całości.

Dziś można w pełnej krasie oglądać dzieło renesansowych twórców po kompleksowych robotach konserwatorskich. W trakcie podziwiania tego niezwykłego zabytku warto wiedzieć, dlaczego podjęto decyzję o polichromowaniu większej części portalu. To również bardzo dobry przykład uświadamiający, że otaczające nas kilkusetletnie zabytki architektury, nawet jeśli są zachowane w oryginale, pierwotnie wcale nie musiały wyglądać dokładnie tak, jak przetrwały do czasów współczesnych.

Prace konserwatorskie przy bramie wjazdowej do brzeskiego zamku prowadziła od lipca do listopada 2022 roku krakowska firma Secco Krzysztof Opiłło. Całościowy koszt renowacji wyniósł blisko 210 tys. zł i był w pełni finansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

[1] – Podczas prac przy obiektach zabytkowych w XIX i na początku XX wieku, konserwatorzy nieumyślnie usuwali zachowane fragmenty polichromii z budynków. Najczęściej było to wynikiem braku odpowiedniej wiedzy i trudności w odróżnieniu zabrudzeń od pociemniałych kolorów oraz uzupełniających je metali.

[2] – Odkrycie wielu zachowanych fragmentów dawnej kolorystyki mogło być spowodowane tym, że portal bramy dziedzińca ze względu na lokalizację jest w mniejszym stopniu narażony na działanie szkodliwych, gwałtownych zmian warunków atmosferycznych i nie był też często remontowany przed rozwojem współczesnych metod konserwatorskich.

tekst: Marek Pyzowski

Czytaj też: Zabytek | Metamorfoza | Ciekawostki | Historia | whiteMAD na Instagramie