Zamek Prezydenta w Wiśle – awangardowe dzieło okresu 20–lecia międzywojennego

Zamek Prezydenta w Wiśle zbudowany został w latach 1929–1930 w miejscu spalonego drewnianego zameczku myśliwskiego Habsburgów z początków XX wieku. Jest on awangardowym dziełem polskiej myśli architektonicznej i artystycznej okresu 20–lecia międzywojennego. Zaprojektowany został przez Adolfa Szyszko–Bohusza przy współpracy Andrzeja Pronaszki i Włodzimierza Padlewskiego. Był darem Ludu Śląskiego dla Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego i jego następców.

Zamek Prezydenta RP, zwany popularnie Zameczkiem, znajduje się w sercu Beskidu Śląskiego, w Wiśle Czarne. Obecnie Zameczkiem nazywa się zespół kilku obiektów (właściwy Zamek, Zamek Dolny i tzw. Gajówkę) usytuowanych na stoku Zadniego Gronia, opadającym ku Jezioru Czerniańskiemu.

Zameczek prezydenta RP (Zamek Górny). Źródło: Photo: Hons084 / Wikimedia Commons

W 1906 r. arcyksiążę cieszyński Fryderyk Habsburg, zachwycony bogactwem beskidzkich lasów, kazał postawić na zboczu Zadniego Gronia pałacyk myśliwski w karpacko-tyrolskim stylu. Tuż po zakończeniu I wojny światowej pałacyk stał się własnością Ministerstwa Rolnictwa. Następnie sejm województwa śląskiego postanowił wyremontować obiekt i przeznaczyć go na rezydencję prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Dar miał być symbolem jedności Śląska z Polską i miejscem wypoczynku dla prezydentów. Remont zakończono 23 grudnia 1927, a już w nocy z 23 na 24 grudnia, obiekt spłonął. Pozostały po nim jedynie drewniane zabudowania przy drodze i drewniana kaplica w stylu tyrolskim. Po pożarze pałacyku Sejm Śląski podjął decyzję o budowie nowego, bardziej reprezentacyjnego obiektu z przeznaczeniem na rezydencję wypoczynkową dla prezydenta RP jako dar Śląska i Ślązaków dla głowy państwa. Przeznaczono na ten cel fundusze z kasy województwa śląskiego oraz pieniądze ze zbiórek wśród śląskiego społeczeństwa i przemysłowców.

Rezydencja Prezydenta RP przed i po dobudowie dachów. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe, 

Do zaprojektowania nowej rezydencji zaproszono wybitnego krakowskiego architekta prof. Adolfa Szyszko-Bohusza, który w latach 1929–1931 zaprojektował zespół modernistycznych obiektów. W miejscu dawnego pałacyku myśliwskiego powstał tzw. Zamek Dolny, przeznaczony dla prezydenckiej świty, natomiast właściwa rezydencja, tzw. Zamek Górny, powstała nieco wyżej, na warstwicy łączącej Zadni Groń z Baranią Górą (łukowy kształt budynku odpowiada przebiegowi warstwicy), w miejscu z którego roztaczał się widok na widły Białej i Czarnej Wisełki (obecnie jest tu Jezioro Czerniańskie). Górny budynek, swą bryłą świadomie nawiązujący do średniowiecznego zamku, jest postrzegany dziś jako klasyczny przykład konstruktywizmu i funkcjonalizmu końca lat 20. XX w. Błędem autora było pierwotne zastosowanie płaskich dachów, niefunkcjonalnych w górskim klimacie obfitującym w opady deszczu i śniegu. Dopiero w roku 1938 dobudowano strome, kryte miedzią dachy dwu- i czterospadowe. Do wykonania projektu wnętrz zaproszono prof. Andrzeja Pronaszkę oraz Włodzimierza Padlewskiego. 21 stycznia 1931 r. Sejm Śląski uroczyście przekazał obiekt prezydentowi RP, którym wówczas był Ignacy Mościcki. Do 1939 r. zamek wykorzystywany był przez głowę państwa w celach wypoczynkowych, nawet kilka razy do roku.

W czasie okupacji w latach 1939–1945 Zamek znajdował się w dyspozycji niemieckiego SS. Po wojnie budynek, z którego zaginęła część oryginalnego wyposażenia, szybko odrestaurowano i przekazano z powrotem do dyspozycji prezydenta. Po likwidacji urzędu służył jako ośrodek wypoczynkowy Urzędu Rady Ministrów. Zameczek użyczał też gościny ludziom nauki (Tadeusz Kotarbiński, Szczepan Pieniążek, Zygmunt Skibniewski) i sztuki (Nina Andrycz, Iga Cembrzyńska, Władysław Hańcza, Czesław Wołłejko). W tych czasach Zameczek był „utajniony”, a zabudowania wszystkich jego obiektów były usuwane z map.

W 1981 r. obiekt został domem wczasowym Kopalni Węgla Kamiennego XXX-lecia PRL (obecnie Pniówek), lecz cały czas pozostawał własnością Skarbu Państwa. W latach 90. XX w. był dzierżawiony przez Jastrzębską Agencję Turystyczną. W 2002 został na powrót przejęty przez Kancelarię Prezydenta RP i wyremontowany w latach 2003–2005 z jednoczesną przebudową obiektów towarzyszących. Oddano go do ponownego użytku w 2005 r. dla prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego jako Rezydencja Prezydenta RP Zamek – Narodowy Zespół Zabytkowy w Wiśle.

Widok Zamku w 1937 r. i współcześnie. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe i Przykuta, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons

Zamek Górny, oprócz funkcji reprezentacyjnych i wypoczynkowych dla prezydenta RP, jest także udostępniany zwiedzającym. Na drugim piętrze zobaczyć można gabinet prezydenta Mościckiego oraz łazienkę z częściowo oryginalnym wyposażeniem. Większość stanowią oryginalne meble według projektu Pronaszki, które szczęśliwie zachowały się zmagazynowane na strychach. Przetrwały też żyrandole i kinkiety, telefony, część podłóg, niektóre elementy stolarki drzwiowej i okiennej, poszczególne elementy okuć drzwiowych i okiennych itp. Odtworzono kolorystykę ścian z 1931 r. W jego pobliżu wybudowano lądowisko śmigłowcowe, a niedaleko wciąż stoi kaplica z 1909 r .pod wezwaniem św. Jadwigi Śląskiej. Przy zamku znajdują się korty tenisowe założone na początku lat 30. XX w. Obiekt otacza park z cennym starodrzewem świerkowo-jodłowo-jarzębinowym oraz sztucznie wprowadzonymi limbami i kosodrzewiną.

Zamek Prezydenta w Wiśle to prawdopodobnie jedyny na świecie przykład tak odważnej koncepcyjnie rezydencji głowy państwa. Spotkała się tu tradycja z nowoczesnością, a historyzujące nawiązania nie kłócą się z modernistycznym wyrazem całości.

Źródło: prezydent.pl, slaskie.travel, designalive.pl

Czytaj też: Architektura w Polsce | Modernizm | Zabytek | Historia | Wille i rezydencje | Ciekawostki