Utracone zabytki: kościół pw. św. Aleksandra na Placu Trzech Krzyży w Warszawie.

Historia Polski nierozerwalnie związana jest z Kościołem. Od wieków ludzie udawali się właśnie tam, przed ołtarz, aby zanieść swoje troski, obawy, smutki radości czy rozterki. Polski krajobraz usiany majestatycznymi wieżami z krzyżem na szczycie, majaczącymi pośród pól, lasów i wzgórz to dobrze znany nam widok. Nie inaczej było w miastach. To często właśnie kościelne wieże dominowały w ich panoramach.

Dziś się to już zmieniło i choć wieże pozostają często takie same, to powstające dookoła zabudowania przyćmiewają ich majestat. W Warszawie stoi niemal 300 kościołów i kaplic. Dużą część stanowią zabytkowe świątynie, spośród których zaledwie garstka uniknęła poważnych zniszczeń podczas II wojny światowej. Jednym z niemal doszczętnie zburzonych kościołów jest świątynia pw. św. Aleksandra stojąca na placu Trzech Krzyży.

Kościół powstał w latach 1818-1826 w stylu klasycystycznym a jako patrona wybrano świętego Aleksandra, na cześć cara Aleksandra I. Takiego też patrona przyjął wówczas cały plac. Projektantem świątyni został urodzony w Puławach Chrystian Piotr Aigner. W swoim projekcie za wzór przyjął rzymski Panteon a sam projekt miał niemal gotowy, gdyż kilka lat wcześniej zaprojektował taki kościół dla swojego rodzinnego miasta. Po kilku zmianach i korektach świątynia była gotowa. 

Pod koniec XIX w. okazało się, że budynek nie spełnia wymagań parafii i jest zwyczajnie za mały aby pomieścić wszystkich wiernych. Podjęto wówczas decyzję o przebudowie. Spod ręki doświadczonego w architekturze sakralnej Józefa Piusa Dziekońskiego wyszedł projekt nowej, większej świątyni zbudowanej latach 1886-1895 w stylu neorenesansowym. Tutaj architekt zainspirował się już większym dziełem, watykańską Bazyliką Św. Piotra (kopuła).

Poniżej zdjęcie PRZED i PO / widok od stron Brackiej 

Budynek został podwyższony i powiększony a przed wejściem od strony południowej wzniesiono dwie wieże. Około 1919 nazwę placu przemianowano na pl. Trzech Krzyży. Inspiracją do nowej nazwy były 3 znajdujące się tam krucyfiksy. Dwa z nich stoją na barokowych kolumnach, zaprojektowanych na zlecenie króla Augusta II Mocnego w 1731. Trzeci Krzyż znajduje się w dłoniach figury św. Jana Nepomucena.

Niestety, kościół został zniszczony w wyniku bombardowania przez Niemców w 1944 (9 lub 11 września). Wiele okolicznych budynków spotkał taki sam los. Po wojnie świątynia czekała na odbudowę 7 lat. Nowe władze zdecydowały o odbudowie w pierwotnej formie. W ocenie Biura Odbudowy Stolicy mniejsza świątynia miała się lepiej wkomponować w plac. XIX-wieczny projekt Aignera, wprowadzając drobne zmiany, w latach 1949-1952 powtórzył architekt Stanisław Marzyński. Ocalałą ze zniszczeń lewą wieżę rozebrano w 1951 roku.

Poniżej widok z lotu ptaka na Plac Trzech Krzyży z 1945 roku oraz obecnie 

Otaczająca plac zabudowa w większości została zastąpiona przez nową. Plac niegdyś pełen przykładów wspaniałej architektury z różnych epok jest dziś zredukowany głównie do roli węzła komunikacyjnego. Pełni przy tym również funkcje reprezentacyjne oraz administracyjne (znajduje się tu siedziba Ministerstwa Rozwoju). Przestrzeń wokół centralnie położonego kościoła robi wrażenie chaotycznej. Położenie na Trakcie Królewskim przyciąga tu jednak turystów i zwiedzających. Miejsce to ma niestety swoje lata świetności dawno za sobą.

Czytaj też: Historia | Zabytek | Kościół  | Warszawa | Polska | Metamorfoza | Ciekawostki

Widok PRZED i PO na frontową fasadę kościoła pw. św. Aleksandra na Placu Trzech Krzyży z 1939 roku i obecnie. Zniknęły wieże, strzelista kopuła i bogate zdobienia. Zwróćcie uwagę na płaskorzeźby, które zniknęły z gzymsu. 

Widok PRZED i PO na front kościoła z 1945 roku i obecnie. Na pierwszym planie figura św. Jana Nepomucena. 

Widok PRZED i PO od strony ulicy Wiejskiej z 1933 roku i obecnie.  

Widok z 1880 roku. Kościół pw. św. Aleksandra jeszcze przed przebudową z 1886-95. 

Źródła: wikipedia.pl, polska-org.pl, NAC.pl, bw.org.pl, gosc.pl, placewarszawy.pl, Stara Warszawa na fotografiach 
Kościół pw. św. Aleksandra na Placu Trzech Krzyży w Warszawie