Zabytkowa rafineria w Ustrzykach Dolnych. To był “polski Kuwejt”

Niewiele osób wie, o jej istnieniu. Rafineria Nafty “Fanto” znajduje się w Ustrzykach Dolnych. Historia kompleksu sięga XIX wieku. W szczytowym momencie pracowało tu 450 osób. Niedawno kompleks dawnej rafinerii wpisano do rejestru zabytków.

Rafineria powstała w Ustrzykach Dolnych z powodu odkrycia tam w drugiej połowie XIX wieku pokładów ropy naftowej. Ówczesny świat przechodził rewolucję przemysłową więc surowiec jawił się jako zbawienie dla gospodarki. Z tego powodu wybudowano między innymi linię kolejową z Nowego Zagórza do Chyrowa, która biegnie przez Ustrzyki Dolne. Po jej zbudowaniu zaczęto w Ustrzykach Dolnych lokalizować składy nafty.

Budowa rafinerii rozpoczęła się w 1887 roku. Wtedy to firma Józef Walter i Spółka rozpoczęła budowę pierwszej małej destylarni ropy. Zakład ten, ze względu na rosnące zapotrzebowanie na naftę, stale się rozwijał. W 1902 r. rozpoczęto budowę dużej rafinerii nafty na terenach pomiędzy obecnymi ul. Fabryczną, Naftową i Kolejową. Rozwój przemysłu naftowego został zatrzymany przez wybuch I wojny światowej. Po zakończeniu działań wojennych nastąpiło odrodzenie państwa polskiego, a co za tym szło – zmiany granic, które miały bezpośredni wpływ na rozproszenie udziałów w polskim przemyśle naftowym. Rafineria Nafty w okresie międzywojennym należała do Spółki Akcyjnej „Fanto” we Lwowie, która prawdopodobnie kupiła Spółkę Akcyjną dla Przemysłu Oleju Skalnego przedtem „David Fanto i S-ka”.

Po I wojnie światowej Spółka Akcyjna „Fanto”, która należała do Kartelu Naftowego z kapitałem francusko-angielskim, przystąpiła do rozbudowy i unowocześniania zakładu oraz zwiększenia produkcji. Rafineria wówczas należała do jednej z największych w kraju, a jej roczna zdolność przerobowa sięgała 54 tysięcy ton. Przeprowadzono modernizację i rozbudowę rafinerii oraz zwiększenie zatrudnienia do 450 pracowników. Do istniejących zabudowań (destylarnii, hali maszyn, parafiniarni, laboratorium, studni ciśnień, warsztatów mechanicznych z kuźnią i magazynu) doszła budowa zbiorników na ropę i nowej kotłowni. Spółka Akcyjna „Fanto” w 1928 r. weszła w skład Małopolskiej Grupy Francuskich Towarzystw Naftowych, Przemysłowych i Handlowych w Polsce, której siedzibą był Lwów – informuje Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu.

Ustrzycką rafinerię dotknął kryzys lat 30. Na kilka lat kompleks zmienił swoje przeznaczenie – lokalne władze uruchomiły tam zakład obróbki drewna. Nie trwało to długo bo już w 1939 roku administracja sowiecka ponownie uruchomiła rafinerię.

Kres rafinerii nastąpił wraz z włączeniem po 1945 r. Ustrzyk Dolnych do ZSRR. Wówczas to wywieziono większość urządzeń technicznych. Po ponownym przyłączeniu miejscowości do Polski zabudowania rafinerii zostały przekazane Przedsiębiorstwu Budownictwa Komunalnego a następnie Spółka Akcyjna „Fanto” przeszła w 1947 r. na mocy orzeczenia ministra przemysłu i handlu na własność Skarbu Państwa. Działka na której znajdują się zabudowania będące przedmiotem postępowania została w 1990 r. przekazana w użytkowanie wieczyste na rzecz Centrali Produktów Naftowych w Warszawie – Okręgowej Dyrekcji w Rzeszowie (później ORLEN). Obecnie od stycznia 2021 r. działkę tą przekazano w formie darowizny na rzecz Powiatu Bieszczadzkiego, który otrzymał prawo użytkowania wieczystego.

Pozostałości po Rafinerii “Fanto” znajdują się w południowo-wschodniej części miasta. W sumie w skład kompleksu wchodzą: budynek warsztatu mechanicznego z kuźnią, budynek magazynu “Pilak”, budynek rozlewni oleju, budynek stołówki z remizą, zespół 13 tanków, basen przeciwpożarowy, nalewaki, tory kolejowe oraz urządzenia techniczne.

Zakłady przemysłowe stanowią szczególna grupę obiektów zabytkowych ze względu na to, iż poza budynkami w ich skład wchodzi także infrastruktura techniczna. Część Rafinerii Nafty „Fanto”, w której skład wchodzą zarówno budynki, budowle, urządzenia techniczne oraz infrastruktura, bez wątpienia jest wytworem człowieka, a jej powstanie związane jest z jego działalnością i stanowi świadectwo minionej epoki; epoki silnie związanej z rozwojem przemysłu naftowego na tym terenie Bieszczadów. Historia Rafinerii Nafty „Fanto” dokumentuje postęp technologiczny oraz rozwój społeczno-gospodarczy regionu – dodaje Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu.

Architektura rafinerii jest cenna ze względu na historię miejsca. Niestety budynki zmieniały swoją formę – wynikało to z potrzeby modernizacji i przystosowania kompleksu do potrzeb gospodarki. Pozostałości rafinerii wprawdzie nie są “cudem architektury”, jednak przypominają o ciekawym epizodzie historii polskiej gospodarki.

Za kilka lat obiekt ma jednak odżyć! Lokalne władze chcą, by zabudowania rafinerii weszły w skład Bieszczadzkiego Centrum Dziedzictwa i Turystyki. Za kwotę 30 milionów złotych kompleks ma zostać wyremontowany i przystosowany do współczesnych potrzeb. Będzie to swego rodzaju turystyczne centrum całego regionu. Pierwszy etap prac zakończył się na początku tego roku.

Czytaj też: Zabytek | Ciekawostki | Historia | Wydarzenia  | whiteMAD na Instagramie

źródło: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu