Polski sir David Attenborough. Włodzimierz Puchalski i jego wyjątkowy świat przyrody

Kim dla Brytyjczyków od dekad jest sir David Attenborough, tym dla Polaków był Włodzimierz Puchalski. Najnowsza wystawa Międzynarodowego Centrum Kultury „Domowroty. Włodzimierz Puchalski” przypomina jednego z najsłynniejszych polskich przyrodników, fotografa, artystę i edukatora.

Podczas konkursu fotograficznego w Kairze w 1949 roku prasa nadała Włodzimierzowi Puchalskiemu przydomek „Colosse” — olbrzym. Niebezpodstawnie. Był fotografem, pionierem filmu przyrodniczego, reżyserem, podróżnikiem, polarnikiem, niestrudzonym popularyzatorem wiedzy o rodzimej faunie. Jego prace — dziesiątki albumów fotograficznych i książek, kilkadziesiąt filmów dokumentalnych, programy radiowe i telewizyjne — w dobie PRL-u kształtowały polskie wyobrażenie o obcowaniu z naturą.

Rozpoczęta we Lwowie na Politechnice Lwowskiej w latach trzydziestych XX wieku aktywność jako fotografika, a następnie filmowca, niemal od samego początku przyniosła mu popularność i renomę. W jego wielokrotnie nagradzanej w kraju i zagranicą twórczości za najważniejsze uznaje się fotografie zwierząt w ich naturalnym środowisku, wykonywane najczęściej z ukrycia, niepozowane. Technicznie doskonałe zdjęcia miały wartość naukową i dydaktyczną, jednocześnie zyskując pełnoprawny wymiar artystyczny. Ta koncepcja estetycznego ukształtowania obrazu zaszczepiona w nim została przez mistrzów lwowskiej szkoły fotografii – m.in. Henryka Mikolascha i Witolda Romera. Prawie 250 prac, które są prezentowane w Galerii MCK, pochodzi przede wszystkim z ogromnej kolekcji zgromadzonej w Muzeum Niepołomickim. Zestawione w czterech działach, w subtelnej aranżacji pozwolą odczytać na nowo bogaty dorobek Włodzimierza Puchalskiego jako jednego z najsłynniejszych polskich przyrodników. Na ekspozycji można zobaczyć wybór mistrzowskich portretów zwierząt, dzikich i domowych, bardzo intymnych, ale też nieodbierających im podmiotowości. Czarno-białe kadry, w których Puchalski chwytał fragmenty niedostępnych zwykle dla ludzi miejsc, pozwalały na głębsze odkrycie piękna przyrody.

Istotne dla pełnego odczytania twórczości fotografa są także nigdy wcześniej nie prezentowane zdjęcia z widokami Lwowa. Puchalski w latach trzydziestych fotografował miasto podobnie do natury, skupiając się na detalach, wolnej przestrzeni, formacjach chmur nad miastem. Jak na tamte czasy był to bardzo oryginalny sposób. Wątek ten dopełniają prace wspomnianych już dwóch wybitnych pionierów sztuki fotograficznej oraz unikatowy film „Woda” z 1938 roku, autorstwa Witolda Romera.

Tytułowe „domowroty” są polskim odpowiednikiem naukowego terminu „homing”, oznaczającego zdolność zwierząt do odnajdowania drogi do domu, nawet jeśli znajdą się poza swoim zwyczajowym obszarem życia. W przestrzeni wystawy domowroty dotyczą bocianów ze wsi Butyny, gdzie w 1937 roku Włodzimierz Puchalski brał udział w badaniach nad tym niezwykłym zjawiskiem. Współcześnie Butyny oraz położona nieopodal wieś Puchalskiego, Mosty Wielkie, należą do Ukrainy. Dlatego domowroty nabierają jeszcze i drugiego znaczenia – stają się metaforą Ukraińców oraz ich zwierzęcych podopiecznych, za wszelką cenę pragnących wrócić do swoich domów, których instynkt domu gna z powrotem, choć rosyjska agresja nadal trwa. Zwierzęta stają się na tej wojnie równie ważnymi ofiarami, po raz pierwszy poświęca się im uwagę, próbuje ratować, dla nich wysyła pomoc.

Ten właśnie wątek o nierozerwalnej więzi człowieka i zwierzęcia, po raz pierwszy eksponowany w kontekście wojny i ucieczki przez nią, przesuwa uwagę na konteksty ekologiczne. Wybór prac Puchalskiego inspiruje zatem do dalszych rozważań nad skutkami destrukcyjnych ingerencji człowieka w środowisko naturalne, postępującym w XX wieku kryzysem bioróżnorodności i gwałtownym tempem wymierania ogromnej ilości gatunków organizmów.

Wystawa „Domowroty. Włodzimierz Puchalski” jest kolejną podejmowaną przez MCK próbą przyjrzenia się stosunkowi człowieka do świata natury. Podąża w ślad za ekspozycją „Rośliny i zwierzęta. Atlasy historii naturalnej w epoce Linneusza” (2020), która opowiadała o fascynacji tym światem w dobie sprzed wynalezienia fotografii. Pobrzmiewają w niej również echa prac surrealisty Maxa Ernsta, pokazywanych w Galerii MCK w ramach wystawy „Sny ornitologa” (2016). Z kolei zdjęcia przedwojennych widoków Lwowa są ponownym podejściem do eksplorowania nowoczesnego pejzażu miasta z początku XX wieku, prezentowanego na ekspozycji „Lwów, 24 czerwca 1937. Miasto, architektura, modernizm” (2018).

Ekspozycję „Domowroty. Włodzimierz Puchalski” można zwiedzać od 22 lipca do 6 listopada 2022 roku w Galerii Międzynarodowego Centrum Kultury przy Rynku Głównym 25 w Krakowie.

Tekst: Tomasz Kobylański / materiały prasowe

Zobacz również: Fotografia | Ekologia | Ciekawostki | Zwierzęta | Rośliny