Adolf Szyszko-Bohusz – wszechstronny architekt, zasłużony konserwator

Adolf Ludwik Szyszko-Bohusz był jedną z najważniejszych postaci w polskiej architekturze pierwszej połowy XX wieku. Projektował budynki o cechach tradycyjnie polskich oraz obiekty w stylu dojrzałego modernizmu. Szczególnie zasłużył się jako główny konserwator dwóch zespołów zabytkowych o najwyższym państwowym znaczeniu: Wzgórza Wawelskiego i Zamku Królewskiego w Warszawie. Dzieła architekta do dziś świadczą o jego wielkim talencie i fachu, będąc ozdobą polskiego krajobrazu.

Architekt urodził się 1 września 1883 r. w Narwie – mieście położonym na terenie dzisiejszej Estonii. W latach 1902–1909 studiował w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Następnie odbył podróż studialną po Austrii, Czechach i Morawach. W latach 1910–1912 był wykładowcą na Uniwersytecie Jagiellońskim i w krakowskiej ASP. W 1912 r. wyjechał do Lwowa, gdzie pracował jako profesor tamtejszej politechniki (do 1916 r.).

Adolf Szyszko-Bohusz (1883-1948). Fot. https://audiovis.nac.gov.pl

Po powrocie do Krakowa otrzymał stanowisko kierownika prac renowacyjnych na Zamku Królewskim na Wawelu. Kompleks zabytkowych budynków był wówczas w opłakanym stanie. Wpływ Szyszki-Bohusza na Wawel miał charakter fundamentalny. Zdewastowaną ruinę przekształcił w symbol kultury narodowej. Na stanowisku tym pozostał do wybuchu II wojny światowej. Jako konserwator Wawelu dokonał odkrycia romańskiej Sali o 24 słupach i rekonstrukcji Rotundy Najświętszej Marii Panny (św. Feliksa i Adaukta), a ponadto badał katedrę wawelską (Kryptę św. Leonarda) oraz wczesnogotyckie systemy obronne wzgórza. Jego dziełami z tamtego okresu są: odnowienie większości wnętrz zamkowych, Brama Herbowa na Wawelu (1921), powiększenie krypty Wieszczów i sarkofag Juliusza Słowackiego (1927–1928) oraz urządzenie krypty Marszałka Józefa Piłsudskiego wraz z nowym zejściem do podziemi katedry z baldachimem (1936–1938). Wawel, który dziś znamy, to w bardzo dużym stopniu dzieło Szyszki-Bohusza.

Widok Zamku Wiśle w 1937 r. i współcześnie. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe i Przykuta, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons

Architekt był także zaangażowany w pracę na Zamku Królewskim w Warszawie. W 1930 r. przedstawił projekt urządzenia obszaru Podzamcza. Według jego projektów dokonywano również licznych prac w zamkowych wnętrzach. Architekt przygotowywał ponadto projekty wielkiej rozbudowy Zamku, której celem było stworzenie nowych sal recepcyjnych dla prezydenta, proponował też zmianę funkcji niektórych sal historycznych. Wielkie i ambitne plany przekreślił jednak wybuch II wojny światowej. W 1920 r. Szyszko-Bohusz został powołany na stanowisko kierownika Katedry Architektury Zabytkowej na ASP w Krakowie, będąc jednocześnie w latach 1922–1927 rektorem tej uczelni. W latach 1932–1939 był także profesorem Politechniki Warszawskiej i kierował Katedrą Projektowania Monumentalnego Wydziału Architektury.

W swoich początkowych projektach stosował formy zaczerpnięte z rodzimej architektury, polskiego renesansu czy baroku, uproszczone jednak i będące romantyczną kreacją. Od drugiej połowy lat 20. wykonywał projekty w stylu dojrzałego modernizmu o cechach awangardowych. Jako architekt był specjalistą od obiektów użyteczności publicznej. Zaprojektował monumentalny gmach PKO w Krakowie i położony nieopodal Dom Pracowników Pocztowej Kasy Oszczędności, Mauzoleum generała Józefa Bema w Tarnowie oraz willę własną w Przegorzałach, która nawiązywała kształtem do odkrytej przez niego rotundy na Wawelu.

“Feniks” w pierwotnej i obecnej formie. Fot. Źródło: Muzeum Historyczne miasta Krakowa i Zygmunt Put, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

Jednym z jego flagowych i najbardziej charakterystycznych dzieł był Dom Towarzystwa Ubezpieczeń „Feniks” z lat 1928–1932, stojący pod adresem Rynek Główny 41 w Krakowie. Budynek budził liczne kontrowersje i sprzeciw środowisk konserwatorskich już w fazie projektowania. Ostatecznie powstał awangardowy obiekt o aluminiowej stolarce, przeszklonych wykuszach na całej wysokości gmachu i nowoczesnej attyce o wysokich sterczynach. Niezwykle odważny na tle historycznej zabudowy Starego Miasta budynek został przebudowany w czasie okupacji hitlerowskiej: attykę zastąpiono mansardowym dachem a do elewacji dodano pilastry.

Innymi projektami architekta był dom im. Józefa Piłsudskiego w Krakowie oraz gimnazjum męskie i Wyższe Seminarium Duchowne Zakonu Paulinów przy ul. Skałecznej. Projektował też pensjonaty (kilka w Krynicy, np. Sanatorium Wojskowe), hotele w miejscowościach uzdrowiskowych, gmach poczty w Częstochowie, Dom Zdrojowy w Żegiestowie oraz Zamek Prezydenta RP w Wiśle, o którym szerzej pisaliśmy TUTAJ. Projektował także obiekty sakralne, w tym kościół parafialny pw. św. Piotra i Pawła, wzniesiony w latach 1924-1927 r. w Trembowli i jego poznańską kopię – kościół i klasztor dominikanów przy Alejach Niepodległości, będącą jednym z ostatnich jego dzieł. Zostało ono ukończone już po jego śmierci przez Władysława Czarneckiego. W realizacji zastosował toskańską kolumnadę w dziedzińcu i portyk kolumnowy w partii wejścia, wieże kościoła natomiast zainspirowane zostały architekturą romańską, przetworzoną w sposób modernistyczny.

Dom Zdrojowy w Żegiestowie w latach swojej świetności i w 2018 r. Fot. Polona i Henryk Bielamowicz, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

W okresie II Rzeczypospolitej Józef Gałęzowski i Adolf Szyszko-Bohusz stworzyli ideę Alej Trzech Wieszczów w Krakowie i pomysł dzielnicy wokół krakowskich Błoń. Po wybuchu II wojny światowej, 2 września 1939 r. Szyszko-Bohusz wziął udział w naradzie dotyczącej sposobu ratowania wawelskich zbiorów. Wobec braku połączenia telefonicznego z Warszawą, gdzie znajdował się przygotowany kilka miesięcy wcześniej plan ewakuacji dla Wawelu, sprzeciwił się on stanowczo wywiezieniu skarbów z Krakowa. Ostatecznie zmienił jednak zdanie.

W czasie wojny pracował za zgodą władz podziemnych jako rysownik w prywatnym biurze niemieckim na Wawelu i działał w tajnym Komitecie Wawelskim. W 1945 r. powrócił na przedwojenne stanowisko na Wawelu, piastując je do 1946 r. W 1945 r. uczestniczył również w organizowaniu Wydziału Architektury na AGH zostając jego pierwszym dziekanem. Był żonaty ze Stefanią z Rzepko-Łaskich, miał córkę Sławę (1914–2000). Adolf Szyszko-Bohusz zmarł 1 października 1948 r. w Krakowie. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim.

Źródło: culture.pl, dzieje.pl

Czytaj też: Architekt | Urbanistyka | Zabytek | Historia | Kraków| Architektura w Polsce