Archikolegiata w Tumie NMP i św. Aleksego to budowla, która jest prezentowana niemal we wszystkich historycznych i artystycznych opracowaniach. Jej surowa, a przy tym monumentalna bryła od ponad 700 lat góruje nad okolicą, a otoczenie od czasu budowy niewiele się zmieniło. Sama świątynia podlegała jednak kolejnym przebudowom, odbudowom i modernizacjom. Ostatnią wielką przebudową była reromanizacja i regotyzacja trwająca od lat 40. do 60. XX wieku po zniszczeniach ostatniej wojny.
Nie jest znana dokładna data rozpoczęcia budowy świątyni w stylu romańskim. Konsekracja kościoła, być może jeszcze nieukończonego, odbyła się 21 maja 1161 r. Świątynia zbudowana z granitu, piaskowca i kamienia polnego, prócz oczywistej funkcji religijnej, mogła służyć za schronienie dla okolicznej ludności. W 1293 r. Litwini podczas najazdu spalili kolegiatę i łęczycki gród. Kilkanaście lat później okolicę najechali Krzyżacy i przez kilka dziesięcioleci kościół pozostawał zrujnowany.
Archikolegiata obecnie. Fot. Mrksmlk, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Podczas odbudowy zatarto częściowo jej dotychczasowy romański charakter, nadając budowli cechy gotyckie. W 1705 r. Łęczycę najechali Szwedzi, niszcząc przy tym także kolegiatę. W latach 1765–1785 kościół został przebudowany w stylu klasycystycznym. Prace wykonano przebudowując wieże, główną nawę, zachodnią fasadę, szczyty, a także okna i wnętrze. Wieże otrzymały klasycystyczne hełmy. Podczas bitwy nad Bzurą we wrześniu 1939 r. w północnej wieży archikolegiaty ukrył się niemiecki obserwator kierujący ogniem artylerii niemieckiej. Artyleria polska ostrzelała kościół skutecznie likwidując ten punkt obserwacyjny, ale wieża uległa zniszczeniu, a w kościele wybuchł pożar. Po przejściowym zajęciu okolic Łęczycy przez Wojsko Polskie, archikolegiata została zbombardowana, co spowodowało dalsze zniszczenia oraz kolejny pożar. Z kolegiaty pozostały już tylko mury bez dachu. Resztki wyposażenia przysypał gruz i odłamki z dachówek. W roku 1947 r. rozpoczęto odbudowę kościoła, którą na polecenie Jana Zachwatowicza kierował Jan Witkiewicz Koszczyc. Postanowiono ją odbudować jako znaczący przykład architektury romańskiej. Przez następne kilkanaście lat trwały prace budowlane.
Archikolegiata w Tumie w 1920 i obecnie. Źródło: Polska w krajobrazie i zabytkach Wydawnictwo dra Tadeusza Złotnickiego Warszawa 1930 i Mrksmlk, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Kolegiata w 1902 i obecnie. Źródło: Towarzystwo Opieki Nad Zabytkami Przeszłości i Andrzej5006, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Archikolegiata w Tumie w 1938 i 1995. Źródło: Kolegiata w Tumie pod Łęczycą Michał Walicki Łódź 1938 i “Spotkania z Zabytkami” nr 3 (109) 1996
Widok na ołtarz i prezbiterium przed II wojną światową i obecnie. Źródło: Włodzimierz Pfeiffer, Public domain, via Wikimedia Commons i Gorofil, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Widok na chór przed II wojną światową i obecnie. Źródło: Włodzimierz Pfeiffer, Public domain, via Wikimedia Commons i Violik, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons
Istotą koncepcji odbudowy było przywrócenie kościołowi pierwotnego stylu, czyli stylu romańskiego. Strop nad nawą główną wykonany został z betonu. Rozwiązanie to stabilizuje ściany zapobiegając ewentualnemu zawaleniu się sędziwych murów. Nową więźbę dachową wykonano z żelbetowych więzarów, a dach pokryto gontem a potem blachą miedzianą. Duża część zewnętrznej bryły to rekonstrukcja i wariacja na temat dawnego wyglądu świątyni. Sprawia ona wrażenie nieco sztucznego, podręcznikowego obrazka, a nie historycznej, użytkowanej od ponad 700 lat budowli. W 1952 r. przystąpiono do prac wewnątrz kościoła, usuwając barokowe tynki i dekoracje, wraz z ołtarzem głównym i epitafiami zawieszonymi na filarach międzynawowych, niszcząc w ten sposób wiekowe naleciałości wystroju. Podczas prac odnaleziono dobrze zachowaną XII-wieczną romańską polichromię z Chrystusem.
W 800-lecie pierwszej konsekracji kościoła, które przypadło w 1961 r., poświęcono trzy jego ołtarze i przywrócono go do funkcjonowania. Remont wnętrz trwał przez kolejne lata. W 1993 r. erygowana została ponownie kapituła łęczycka. W tym czasie także rozpoczął się kolejny etap odbudowy kościoła. W latach 1995–2008 przeprowadzone zostały ponownie kompleksowe prace konserwatorskie.
Mimo wielu zniszczeń i burzliwej historii, arcykolegiata jest dziś jednym z najwspanialszych zabytków z początków państwa polskiego i jednym z najstarszych kościołów romańskich w kraju.
Źródło: odbudowarekonstrukcjapogania.wordpress.com
Czytaj też: Architektura | Renowacja | Zabytek | Historia | Architektura sakralna | Ciekawostki
