Pomnik Walki i Męczeństwa na Majdanku – surowa forma pełna wymowy

Pomnik Walki i Męczeństwa na Majdanku to pełna wymowy i surowości forma upamiętnienia ofiar niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego, którą odsłonięto w 1969 roku. To jeden z najbardziej rozpoznawalnych obiektów w Lublinie, który doceniono również na świecie.

W roku 1961 r. zatwierdzono plan nowego zagospodarowania nieuporządkowanej do tej pory przestrzeni obozowej. Czczony wcześniej kopiec ziemi wymieszanej z prochami ofiar otoczono betonowym murkiem wysokości ok. 1 metra. Stał się on odtąd miejscem oficjalnego oddawania hołdu zmordowanym więźniom. W 1967 roku Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa oraz Towarzystwo Opieki nad Majdankiem, przy współudziale Związku Polskich Artystów Plastyków i Stowarzyszenia Architektów Polskich, ogłosiły „konkurs powszechny na pomnik ku czci ofiar obozu zagłady na Majdanku”.

Obóz na Majdanku. Źródło: Krzysztof Kokowicz, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons

Konkurs wzbudził dość duże zainteresowanie. Ostatecznie, zdecydowano się na projekt Wiktora Tołkina i Janusza Dembka. Ich projekt obejmował architektoniczno-rzeźbiarski kompleks składający się z trzech elementów: monumentalnej rzeźby u wejścia do obozu – Bramy, prowadzącej do niej i wiodącej do krematorium historyczną drogą obozową – Drogi Hołdu i Pamięci oraz Mauzoleum, w którym przewidziano złożenie i zabezpieczenie ziemi z prochami z już istniejącego kopca. Wiosną 1968 roku rozpoczęto przygotowania terenu pod budowę kompleksu. Prace przy budowie pomnika odbywały się na kilku odcinkach jednocześnie, przez 24 godziny na dobę. Głównym wykonawcą, wraz z szeregiem podwykonawców zostało Lubelskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Miejskiego. Osobą odpowiedzialną za budowę pomnika od strony technicznej był współautor projektu – inż. Janusz Dembek. Kamienia do budowy pomnika dostarczyły kamieniołomy w Radkowie, Strzegomiu, Iławie, Borowie. W sumie do budowy całego memoriału zużyto: 600 ton gliny, 1500 ton granitu, 400 ton stali zbrojeniowej, 450 ton kruszywa bazaltowego i 2200 ton kruszywa granitowego.

Główna część pomnika, tzw. Brama, jest betonowym odlewem o wymiarach 10,8 × 35 x 7,6 metrów. Na dwóch żelbetowych pylonach oparta jest konstrukcja rzeźbiarska – szkielet, na który narzucono glinę i gips, z których uformowano rzeźbę pokrytą następnie betonem. Brama znajduje się na ziemnym kopcu obłożonym granitem i wylanym betonem. Ma symbolizować w założeniu autora granicę pomiędzy dwoma światami – świat żywych i wolności poza obozem i znajdujący się za Bramą świat zmarłych i męczeństwa. Przy lewym pylonie bramy znajduje się tablica z napisem: „Bohaterom Majdanka, którzy walcząc przeciw hitlerowskiemu ludobójstwu o wolność swych narodów i całej ludzkości, broniąc ideałów człowieczeństwa i godności własnej ponieśli tu śmierć męczeńską. Rada Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jako wyraz pamięci i hołdu dla ich męczeństwa i walki z faszyzmem nadaje Order Krzyża Grunwaldu 1 klasy. Warszawa 1969 20 września.” Na prawym pylonie umieszczony jest autograf Tołkina. Droga Hołdu i Pamięci składa się z dwóch odcinków: betonowej alei, która opada w wąwóz oraz 1300-metrowej, asfaltowej alei wiodącej od południowych stopni Bramy, wzdłuż obozu do Mauzoleum.

Drugim elementem pomnika jest Mauzoleum. Jest to betonowa kopuła o wymiarach 14,5 (wysokość) na 35 (średnica) metrów. Kopuła ustawiona jest na trzech podporach. Ściany zewnętrzne kopuły obłożone są betonowymi okładzinami w abstrakcyjnej formie nawiązującej do wyglądu Bramy i miedzianym poszyciem. Na jej szczycie znajduje się świetlik. Nad głównymi schodami prowadzącymi od Drogi Hołdu i Pamięci, na kopule znajduje się napis „Los nasz dla was przestrogą”, będący cytatem z wiersza pt. Requiem Franciszka Fenikowskiego. Kopuła, zachowując 2,5 metrowy prześwit, przykrywa wyłożoną sjenitem „misę”. Znajduje się w niej przeniesiona z usypanego w 1947 roku kopca ziemia z prochami więźniów. W późniejszym okresie ziemię w Mauzoleum pokryto tzw. wodą szklaną, zabezpieczając ją przed rozwiewaniem i porastaniem przez rośliny. Formę Mauzoleum Tołkin wyprowadził ze słowiańskiej urny grobowej – naczynia z prochami przykrytego pokrywą.

21 września 1969 roku miało miejsce uroczyste odsłonięcie pomnika. Brali w nim udział przedstawiciele najwyższych władz państwowych. Tłum zgromadzony w tym dniu na Majdanku oceniany był na blisko 100 tys. ludzi. W ciągu kilkudziesięciu lat swojego istnienia pomnik stał się jednym z najbardziej charakterystycznych elementów panoramy Lublina i symbolem jego tragicznej historii podczas II wojny światowej.

Majdanek był niemieckim obozem koncentracyjnym, który powstał na mocy decyzji Heinricha Himmlera. Nakazał on zbudowanie obozu “dla 25-50 tysięcy więźniów, którzy byliby wykorzystywani w warsztatach oraz na budowach SS i policji”. W lutym 1943 roku obóz został przemianowany na Konzentrationslager Lublin – obóz koncentracyjny. Więźniowie pochodzili prawie z 30 państw. Dominowali obywatele Polski, Związku Radzieckiego oraz Czechosłowacji. Poza Żydami i Polakami najliczniejszymi grupami narodowościowymi byli Rosjanie, Białorusini i Ukraińcy. Wśród blisko 80 tysięcy więźniów, którzy zginęli na Majdanku – bo o takiej liczbie mówią najnowsze badania – najwięcej było Żydów (około 60 tysięcy osób).

Źródło: majdanek.eu, dziennikwschodni.pl

Czytaj też: Muzeum | Historia | Rzeźba | Lublin | Architektura w Polsce | Beton