Zamek Ujazdowski w Warszawie. Zniszczenie i odbudowa barokowej rezydencji.

Wielka odbudowa zrujnowanej Warszawy rozpoczęła się bezpośrednio w latach powojennych. Już 14 lutego 1945 r. formalnie utworzono Biuro Odbudowy Stolicy – centralną instytucję, która miała zajmować się podnoszeniem miasta z ruin. Skupiono się na najważniejszych i najbardziej wartościowych zabytkach i rejonach miasta, aby przywrócić im historyczną formę. Niestety, niektóre budynki, uważane z dzisiejszej perspektywy za cenne, ówcześnie uznano za niewarte odbudowy. To, czego nie zniszczyli Niemcy, zniszczyła ignorancja. W ten sposób przepadł ogrom starej zabudowy. Zamek Ujazdowski w Warszawie był jednym z takich zabytków. Na szczęście, po kilku dekadach, znów wrócił do panoramy miasta.

W mie­jscu gdzie obecnie stoi Za­mek Ujaz­dow­ski już w XIII wieku fun­kcjo­no­wał dre­wnia­ny gród ksią­żąt ma­zo­wie­ckich. No­sił on na­zwę Jaz­dów i peł­nił fun­kcję cen­tral­ne­go ośrod­ka wła­dzy w ca­łym re­gio­nie. Po znisz­cze­niach, będących wynikiem najazdów wojsk litewskich, dwór księ­cia prze­niósł się na te­re­ny o­sa­dy War­szo­wa, na­to­miast Jaz­dów prze­kształ­co­ny zo­stał w let­nią re­zy­den­cję wład­cy. Gdy w ro­ku 1526 Ma­zo­wsze wcie­lo­ne zo­sta­ło do Ko­ro­ny, wszedł on w skład do­mi­nium Zy­gmun­ta Sta­re­go. Po jego śmie­rci w 1548 roku królowa Bona wybrała ten teren na swoją siedzibę. Zamieszkała w obszernym, drewnianym dworze, otoczonym wspaniałymi ogrodami i stojącym na miejscu obecnej osady domków fińskich, na północny-zachód od zamku. Za pa­no­wa­nia Ste­fa­na Ba­to­re­go i An­ny Ja­giel­lon­ki za­ło­że­nie pod­da­no mo­der­ni­za­cji.

 Fragment panoramy Warszawy na sztychu E. Dahlberga z 1656 roku. Zamek Ujazdowski stoi pierwszy z lewej strony.

Okres przełomowy dla Zamku Ujazdowskiego przypadł na lata panowania Zygmunta III Wazy. Po przeniesieniu w 1596 r. stolicy z Krakowa do Warszawy, monarcha rozpoczął gruntowną przebudowę Zamku Królewskiego, wybierając na tymczasową siedzibę drewniany dwór Anny Jagiellonki. Po modernizacji w pierwszych latach XVII w. budowla ta rozplanowaniem i kompozycją nawiązywała do renesansowej architektury włoskiej, będąc przykładem tzw. villa suburbana. Po ukończeniu przebudowy Zamku Królewskiego, Zyg­munt III Wa­za na­ka­zał na miejscu drewnianej siedziby ujazdowskiej budowę nowego, mu­ro­wa­nego pa­łacu. Posiadłość zbudowano na pla­nie kwa­dra­tu z czte­re­ma wie­ża­mi, dzie­dziń­cem ar­ka­do­wym i log­gią wi­do­ko­wą od stro­ny Wi­sły. Kompozycja bryły nawiązywała do tradycyjnych założeń polskiego renesansu (Krasiczyn, Baranów), ale akcent na oś wjazdową, olbrzymie płaszczyzny stromych dachów i ozdobne hełmy wież należały już do stylistyki typowego polskiego baroku, nazywanego też stylem Wazów.

Zamek w roku 1919 i 2022.

Zamek Ujazdowski w Warszawie, ok. roku 1920 i 2022.

Nie ma pewności, który z działających na dworze Zygmunta III architektów jest autorem projektu. Wymienia się nazwiska: Giovanni Battista Trevano, Constantino Tencalla i Matteo Castelli. Za pa­no­wa­nia Wła­dy­sła­wa IV powstała osz­częd­na for­ma za­mku kon­tras­tu­ją­ca z bo­ga­ty­mi, pełnymi dzie­ł sztu­ki wnęt­rza­mi. Pod­czas na­ja­zdu Szwedów w XVII wie­ku król Szwe­cji Ka­rol Gu­staw prze­zna­czył pa­łac Ujaz­dow­ski na swą kwa­te­rę. Niestety, to nie uch­ro­ni­ło go od ograbienia i dewastacji ze stro­ny wojsk o­ku­pacyjnych, do­ko­na­nej tuż przed opuszczeniem sto­li­cy.  Legenda głosi, że Gustaw kazał zbudować dla siebie w Szwecji zamek Skokloster na wzór Zamku Ujazdowskiego w Warszawie.

Szwedzki zamek Skokloster, wzorem był według legendy Zamek Ujazdowski w Warszawie.

Później pałac trafił w ręce ro­du Lu­bo­mir­skich, dla których wy­bit­ny ar­chi­tekt Tyl­man z Ga­me­ren prze­kształ­cił za­ło­że­nie w piękną i bogatą, magnacką re­zy­den­cję. Zmia­ny wy­stro­ju założenia kon­ty­nu­o­wał Au­gust II Mo­cny, za pa­no­wa­nia któ­re­go zbu­do­wa­no bie­gną­cy w stro­nę Wi­sły Ka­nał Pia­se­czyń­ski – ówcześnie największe w Polsce, a drugie w Europie po Wersalu barokowe założenie wodne, ulokowane na osi wjazdowej rezydencji.

W 1766 ro­ku pa­łac w Ujaz­do­wie ku­pił Sta­nis­ław Au­gust Po­nia­tow­ski, który roz­po­czął ko­lej­ną prze­bu­do­wę, za­tru­dnia­jąc w tym ce­lu naj­lep­szych w kra­ju ar­chi­tek­tów. W latach 1768-73 powstało wielkie założenie przestrzenne przed zamkiem, nawiązujące skalą do osi saskiej, znane jako Oś Stanisławowska. Wokół osi wytyczonej przez Kanał Piaseczyński i drogę wjazdową do Zamku (obecnie ul. Nowowiejska) wytyczono siatkę promieniście rozchodzących się alei, które zbiegają się w kilku okrągłych placach: Na Rozdrożu, Unii Lubelskiej, Trzech Krzyży. Punktem centralnym całej tej barokowej kompozycji był Zamek Ujazdowski.

Oś stanisławowska naniesiona na współczesne zdjęcie miasta.

Od 1767 r. równolegle z pracami przy Zamku Ujazdowskim rozbudowywano dla króla pawilony w Łazienkach. Monarcha, pochłonięty już całkowicie Łazienkami, kazał wstrzymać przebudowę Zamku Ujazdowskiego i przeznaczył go na koszary Gwardii Pieszej Litewskiej. Prace adaptacyjne wykonał architekt St. Zawadzki, który nadał budowli monumentalny charakter: wieże pozbawione zostały hełmów, usunięto ozdoby, zaś dominującym akcentem elewacji od wschodu i zachodu stały się czterokolumnowe portyki biegnące przez wszystkie kondygnacje. Oficyny rozbudowano w formie pawilonów z wewnętrznymi dziedzińcami, dobudowano stajnie, wozownię i lazaret. Od 1809 r. w Zamku znajdował się szpital wojskowy. W 1920 r. Szpital Ujazdowski miał kilka pawilonów, w których mieściły się oddziały: wewnętrzny, neurologiczno-psychiatryczny, gruźliczy i laryngologiczny.

Widok na Zamek Ujazdowski w Warszawie z perspektywy kanału Piaseczyńskiego, rok 1919 i obecnie.

Ruiny zamku przed wyburzeniem, rok 1952 i obecnie, po odbudowie.

W czasie II wojny światowej, a szczególnie podczas powstania warszawskiego, do szpitala napływało tylu rannych żołnierzy, że brakowało lekarzy i łóżek. Z tego powodu wielu z nich umierało. Ciała powstańców chowano na cmentarzu Obrońców Warszawy nieopodal szpitala (na tyłach Parku Ujazdowskiego). Większość budynków szpitalnych została zniszczona w 1944 r. Na skutek działań wojennych wnętrza zamku zostały wypalone, zachowała się natomiast zasadnicza substancja murów. W wyniku decyzji ówczesnych władz zamek w 1954 roku został zrównany z ziemią̨. W latach 70. z inicjatywy profesorów Aleksandra Gieysztora, Stanisława Lorentza i Jana Zachwatowicza postanowiono na nowo wybudować zamek, według projektu prof. Piotra Biegańskiego, który zaproponował realizację w pierwotnej, wczesnobarokowej wersji. Wtedy też zaczęto prace budowlane przy Trasie Łazienkowskiej. Jej budowa stworzyła możliwość zobaczenia przekroju geologicznego skarpy Ujazdowskiej. Zastanawiano się nad otworzeniem stałej ekspozycji, ale wiązało się to z ogromnymi kosztami i dlatego w ostateczności zaniechano tego przedsięwzięcia. W 1981 r. zapadła decyzja o przekazaniu Zamku Ujazdowskiego środowisku artystów, a od 1985 r. mieści się w nim Centrum Sztuki Współczesnej. Odbywa się tam również wiele koncertów i innych imprez tego typu. Wieże zamku znów dumnie górują nad Warszawą a do Ujazdowa wróciło życie.

Spodobał Ci się ten temat? Znajdziesz u nas więcej historii związanych z polskimi zabytkami! To może Cię zainteresować: 

– PERŁA WARSZAWSKIEGO KLASYCYZMU – PAŁAC NA WYSPIE W ŁAZIENKACH KRÓLEWSKICH
– PAŁAC BLANKA W WARSZAWIE – REZYDENCJA STOŁECZNEJ BURŻUAZJI
– UTRACONE ZABYTKI: KOŚCIÓŁ PW. ŚW. ALEKSANDRA NA PLACU TRZECH KRZYŻY W WARSZAWIE

Czytaj też: Warszawa | Zabytek | Architektura

Ujazdów i okolice w atach 1935 i 1945.

Ujazdów i okolice w latach 1945 i 2021.

Ujazdów i okolice w latach 2021 i 1935.

 

Temat: Zamek Ujazdowski w Warszawie. Zniszczenie i odbudowa barokowej rezydencji.

Źródła: wikipedia.pl, fotopolska.eu, NAC, u-jazdowski.pl, zamkipolskie.com, tonzp.pl, domena publiczna,