Bazylika w Szczecinie – losy gotyckiego zabytku

Bazylika w Szczecinie to jeden z najcenniejszych zabytków miasta oraz ważna budowla sakralna Pomorza Zachodniego. Jej początki sięgają 1187 roku, kiedy to zbudowano tam kościół z fundacji Beringera z Bambergu. Przez wieki świątynia była rozbudowywana i odnawiana po licznych zniszczeniach. Dziś ta gotycka budowla góruje dumnie nad Szczecinem, choć renowacje i odbudowy z ostatnich lat nie wyszły jej na dobre.

Bazylika Archikatedralna świętego Jakuba Apostoła zlokalizowana jest na Starym Mieście przy ul. św. Jakuba 1. Pod względem architektonicznym wzniesiona w XIV i XV stuleciu świątynia należy do dzieł gotyku ceglanego – charakterystycznego dla krajów nadbałtyckich. Znacznie zniszczony podczas II wojny światowej kościół został odbudowany w latach 70. XX w. z poszanowaniem historycznego wyglądu świątyni, z wyjątkiem zniszczonej części ściany północnej, która została odbudowana niezgodnie ze stylem gotyckim.

Strona południowa bazyliki obecnie. Fot. Kapitel, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons

Świątynia została wzniesiona na niewielkim wzgórzu poza murami miasta, na wzór kościoła klasztornego benedyktynów pw. św. Michała Archanioła w Bambergu, z którego pochodził bogaty mieszczanin Bering, uważany za fundatora szczecińskiej bazyliki. W drugiej fazie rozbudowy wzniesiono dwuwieżowy masyw zachodni. W roku 1375 ponownie podjęto prace nad świątynią. Została zmieniona koncepcja chóru z bazylikowego na halowy. Układ ten powstał poprzez gruntowną przebudowę części wschodniej świątyni. W I poł. XV w. miała miejsce przebudowa południowej ściany korpusu nawowego. Ściana otrzymała bardzo dekoracyjny wygląd, widoczny do dnia dzisiejszego. W 1456 roku zawaliła się wieża południowa, co spowodowało zniszczenie zachodniej części korpusu nawowego i części sklepień. W II poł. XV w. odbudowano korpus nawowy w układzie halowym oraz zbudowano jedną centralną wieżę (w miejsce istniejących poprzednio dwóch). W 1534 roku kościół stał się świątynią protestancką. Podczas bombardowania w czasie oblężenia miasta przez wojska brandenburskie w 1677 kościół został wraz z wyposażeniem został poważnie uszkodzony i strawiony przez pożar. Zniszczeniu uległa wieża, sklepienia korpusu oraz część gotyckiego wyposażenia świątyni. Odbudowę po pożarze rozpoczęto w roku 1693. Wnętrze kościoła otrzymało barokowe sklepienia, a w latach 1690–1744 barokowe wyposażenie.

Rok 1947 i 2023 – zniszczona i odbudowana bazylika w Szczecinie. Fot. Henry N. Cobb i A.Savin, FAL, via Wikimedia Commons

Północna ściana przed i po pechowej regotyzacji. Źródło: Rekonstrukcje i Odbudowy

Pod koniec XIX w. rozpoczęto generalną renowację świątyni. W jej ramach powstał nowy, smukły hełm o wysokości 119 m, wieńczący katedralną wieżę. W 1944 roku na niemiecki ówcześnie Stettin spadły bomby. W wyniku ataku budynek uległ bardzo poważnemu uszkodzeniu. Całkowicie zniszczony został dach korpusu nawowego i hełm wieży oraz więźba dachowa. 75 procent sklepień, północna część korpusu nawowego, elewacja budowli i wnętrza zostały wypalone. Ucierpiało również wyposażenie. II wojna światowa przyniosła niemal całkowitą zagładę szczecińskiego Starego Miasta. W latach 1947–1949 ruiny kościoła tymczasowo zabezpieczono przed dalszym niszczeniem. Prezbiterium przykryto sklepieniem i wzniesiono ściany oddzielające go od praktycznie nieistniejącego korpusu nawowego.

Rok 1956, bazylika w Szczecinie czekająca na odbudowę. Fot. W. Wojtkiewicz

Odbudowę podjęto w latach 1972-1974. Autorami projektu zostali szczecińscy architekci: Stanisław Latour i Adam Szymski. Projekt zakładał rekonstrukcję, odbudowę świątyni w jej historycznym kształcie, z wyjątkiem elewacji północnej, której nadano nowoczesną formę. Z powodu poważnego naruszenia murów wieży, nie zdecydowano się ówcześnie na odbudowę wieńczącego ją hełmu. Pracami kierował proboszcz ks. Julian Janas. W 1983 roku wybudowano 9-głosowe mechaniczne organy, zlokalizowane niedaleko prezbiterium. Od 1980 roku trwało wykańczanie i wyposażanie wnętrz bazyliki. Nadano jej gotycki wystrój, dużo bardziej ascetyczny niż ten sprzed wojennych zniszczeń. W 2007 roku rozpoczęła się przebudowa zwieńczenia wieży w celu przywrócenia jej dawnej sylwetki. Rok później na wieży postawiono strzelisty hełm, w którym znalazły się punkty widokowe. Po jego odbudowie, archikatedra mierzy 110,18 m i jest drugą co do wysokości świątynią w Polsce (po bazylice w Licheniu, o której pisaliśmy TUTAJ). W tym samym roku uroczyście poświęcone zostały 66-głosowe organy, wybudowane przez firmę Dariusza Zycha z Wołomina, a w 2010 roku na dachu archikatedry zainstalowana została nowa, 18-metrowa sygnaturka.

W 2020 roku zakończyła się kontrowersyjna regotyzacja północnej ściany katedry. Projekt zaakceptowany przez konserwatora zabytków miał w zamiarze przywrócić ”pierwotne gotyckie piękno tej części świątyni”. Rezultat prac okazał się daleki od ideału. Odbudowane mury obłożono maszynową cegłą układaną na współczesny sposób oraz zamontowano współczesne okna przeszkleniami z refleksem oraz z ahistorycznymi aluminiowymi szprosami, ani trochę nie przystającymi do świątyni o tej randze i wartości historycznej. Odbudowana ściana mocno odcina się stylistycznie od reszty murów zabytkowej budowli.
Bazylika w Szczecinie znajduje się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

Źródło: katedra.szczecin.pl, rekonstrukcjeiodbudowy.pl

Czytaj też: Szczecin | Architektura | Renowacja | Zabytek | Historia | Architektura sakralna | Ciekawostki