Cerkiew Świętego Ducha to największa prawosławna cerkiew w Polsce i jedna z największych w Europie, mogąca pomieścić 2,5 tys. wiernych. Była wznoszona od początków lat 80. ubiegłego wieku i jeszcze przed ukończeniem prac budowlanych stała się symbolem. To obok pałacu Branickich oraz kościoła św. Rocha najbardziej charakterystyczny obiekt miasta. Powstał ogromnym wysiłkiem parafian i całej społeczności prawosławnej.
Po II wojnie światowej Białystok dźwigał się ze zniszczeń, które sięgnęły niemal 80% zabudowy. Nowy, komunistyczny system stawiał na przemysł – w mieście powstawały wielkie zakłady pracy, które potrzebowały pracowników. Od połowy lat 60. do Białegostoku masowo migrowała ludność okolicznych wsi i miasteczek w poszukiwaniu lżejszego życia, z gwarancją stałej pracy.
Zniszczona dzielnica Szulhof z widokiem na ruiny Wielkiej Synagogi, koniec czerwca lub lipiec 1941 r. Źródło: Muzeum Historyczne Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku
Społeczność prawosławna Białegostoku w latach 70. XX wieku pilnie potrzebowała nowej świątyni. Istniejące cerkwie nie mogły już sprostać potrzebom powiększającej się liczby parafian. Hierarchowie prawosławni starali się o pozwolenie na budowę nowej świątyni ale kolejne prośby były regularnie odrzucane. Ostatecznie w 1980 roku władze wyraziły zgodę na wybudowanie nowej cerkwi przy ul. Antoniuk Fabryczny. 16 czerwca 1982 roku erygowano parafię, która miała objąć osiedla: Dziesięciny, Antoniuk, Białostoczek, Sady Antoniukowskie, Marczuk, Słoneczny Stok, Przyjaźń i Wysoki Stoczek.
Kamień węgielny pod budowę cerkwi, w którym umieszczono obok aktu erekcyjnego kamienie z Grobu Pańskiego, Jordanu i Athosu, poświęcił biskup białostocki i gdański Sawa dnia 1 sierpnia 1982 r. Dla budowniczych od początku najważniejszym było, by świątynia pomieściła jak najwięcej wiernych. Istniało kilka projektów budynku. Ostatecznie biskup Sawa dokonał wyboru między projektem architekta Kuźmienki i pracą Jana Kabaca. Twórca ten zaprojektował monumentalną budowlę nawiązującą kształtem do języków ognia zstępujących na apostołów w momencie Zesłania Ducha Świętego.
Już po rozpoczęciu budowy cerkwi okazało się, że zgromadzone środki oraz materiały budowlane są niewystarczające. Wówczas wierni osobiście zaangażowali się w budowę, dobrowolnie podejmując się wykonywania różnych prac. Równocześnie architekt Jan Kabac opracowywał projekty kolejnych elementów zespołu świątynnego: ogrodzenia, domu parafialnego, studzienki do święcenia wody, jak również sąsiadującego z cerkwią ogrodu. W Boże Narodzenie (według kalendarza juliańskiego) 1988 r. do użytku liturgicznego oddano cerkiew dolną, położoną w podziemiach budowanej świątyni. Do ukończenia prac nad główną bryłą budowli w podziemnej cerkwi odbywały się wszystkie nabożeństwa.
Cerkiew Świętego Ducha została konsekrowana 16 maja 1999 r., w święto patronalne. Cała koncepcja architektoniczna budynku opiera się na symbolice Zesłania Ducha Świętego. Ścianom i kopułom nadano kształt języków ognia. Świątynia ma pięć kopuł, które odwołują się do postaci Jezusa Chrystusa i czterech ewangelistów. Nawa cerkiewna została rozplanowana na rzucie oktagonu o powierzchni ponad 800 metrów kwadratowych. Łączy się ona z pomieszczeniem przeznaczonym do chrztów, zakrystią i przedsionkiem. W świątyni znajduje się także empora przeznaczona dla chóru cerkiewnego. Budowlę zdobią motywy krzyży greckich oraz mozaiki, których łączna powierzchnia to 60 metrów kwadratowych. Ich autorami są ikonografowie z Doniecka.
Cerkiewną posadzkę wykonano z marmuru i granitu sprowadzonego z Ukrainy i Białorusi, zaś jej projekt powstał w Petersburgu. Cztery lata po poświęceniu świątyni w jej wnętrzu rozpoczęto prace nad wykonaniem kompleksu fresków. Przed rozpoczęciem prac artyści zapoznali się wcześniej z całym szeregiem dzieł ikonografów rosyjskich, ukraińskich, białoruskich i bułgarskich. Projekt obrazów w nawie opracowali wspólnie ikonograficy, architekt i proboszcz parafii. Wystrój i wyposażenie wnętrza cerkwi są współczesne, ale oparte o tradycyjne wzorce sztuki cerkiewnej. W 2000 roku zawieszono panikadiło, czyli żyrandol, o wadze 1200 kg. Dziesięć lat później przeprowadzono remont dolnej cerkwi, po którym ponownie ją poświęcono.
Najpóźniej ukończona została dzwonnica cerkiewna, którą wybudowano dopiero w latach 2006–2012. Jej projekt opracowali Jan Kabac i Mikołaj Malesza. Położona jest w sąsiedztwie świątyni, pełni równocześnie funkcję bramy prowadzącej na teren cerkiewny. Została wzniesiona na planie kwadratu o boku 12 metrów. Na 70–metrowej wieży, na trzech poziomach znajduje się dziesięć dzwonów.
W 2013 roku zostało poświęcone i oddane do użytku przyparafialne boisko sportowe. To pierwsza tego typu inicjatywa utworzenia miejsca rekreacyjnego w obrębie świątyni prawosławnej. Można na nim grać w koszykówkę, siatkówkę i tenisa. Pomysłodawcami utworzenia boiska byli młodzi ludzie z działającego przy parafii bractwa oraz duchowni z proboszczem na czele. Budowę sfinansowała parafia.
Źródło: bialystoksubiektywnie.com, bsap.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Białystok | Ciekawostki | Elewacja | whiteMAD na Instagramie
