Mur Berliński (niem. Berliner Mauer) brutalnie podzielił stolicę Niemiec oraz cały kraj na prawie 30 lat. Ten 156-kilometrowy system umocnień stanowił symbol żelaznej kurtyny i zimnej wojny. Miał uniemożliwić mieszkańcom NRD opuszczenie kraju. Kto zaryzykował, musiał się liczyć z tym, że może zginąć. Konstrukcja runęła 9 listopada 1989 roku.
Mur przebiegający na odcinku około 43 km przez Berlin i wyznaczający granicę wewnątrzniemiecką o długości ponad 1500 km władze NRD zbudowały po to, aby zatrzymać masową migrację na Zachód. Podczas prób przedostania się przez strzeżoną granicę do Berlina Zachodniego, wielu uciekinierów zostało zabitych. Dokładna liczba ofiar jest sporna i niepewna, różne źródła podają od 136 do 239 śmiertelnych przypadków. Do czasu pokojowej rewolucji, która obaliła mur w listopadzie 1989 r., około 71 tys. obywateli NRD skazano na karę więzienia za próbę ucieczki.
Zdjęcie zostało zrobione w 1986 roku przez Thierry’ego Noir przy Bethaniendammie w Berlin-Kreuzbergu. Źródło: Noir, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Po II wojnie światowej państwo niemieckie zostało podzielone na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, brytyjską, francuską i radziecką. Na terenach, które pozostawały pod wpływem sił zachodnich, proklamowano nowe państwo – Republikę Federalną Niemiec. Wpływy radzieckie dążyły zaś do wprowadzenia demokracji ludowej i przyczyniły się do powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej. To właśnie wtedy podzielony został także Berlin. Spośród czterech części miasta, dzielnice wschodnie pozostawały pod wpływami radzieckimi, pozostałe trzy części jako Berlin Zachodni zyskały status specjalnego obszaru administrowanego przez aliantów zachodnich. Walter Ulbricht, rządzący w NRD niepodzielnie od lat 40., szukał sposobu, by powstrzymać masowe ucieczki do RFN. Ich powodem były kiepskie warunki życia. W końcu, w porozumieniu z władzami radzieckimi, zdecydował się na siłowe rozwiązanie sprawy. Postanowiono uszczelnić słaby punkt, czyli granicę pomiędzy Berlinem Wschodnim i Zachodnim, za pomocą muru. Prace zaczęły się nocą z 12 na 13 sierpnia 1961 roku. Do realizacji pierwszej fazy planu w pogrążonym w ciemnościach mieście (dla wygody wyłączono latarnie) wykorzystano około 150 ton drutu kolczastego, który został rozciągnięty na granicy. Zamknięto łącznie 193 ulice, 68 przejść granicznych i 12 stacji kolejowych. Rozłączono tory. Jedynie pociągi kursujące przez dworzec Friedrichstraße zatrzymywały się na zorganizowanym tam przejściu granicznym. Błyskawicznie zrealizowana operacja „Róża” zakończyła się pełnym sukcesem. W ten sposób oddzielono rodziców od dzieci, odseparowano kochających się ludzi.
1976 i 2018 – Sebastianstraße © FHXB-MUSEUM / Jürgen Henschel, © Jo Furch CC BY-SA 3.0
1987 i 2018 – kadr z filmu “Der Himmel über Berlin” © Wim Wenders Stiftung, © Jo Furch CC BY-SA 3.0
1979 i 2018 – Mur Berliński przed Bramą Brandenburską © Chris John Dewitt, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
1985 i 2018 – mur w dzielnicy Kreuzberg © Chris John Dewitt, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
1989 i 2019 – mur przed Bramą Brandenburską © Frederik Ramm, © Jo Furch CC BY-SA 3.0
Początkowo zbudowano płoty lub zamurowano wejścia do domów mieszkalnych. W trakcie trwania budowy muru dochodziło wciąż do prób ucieczek, między innymi przez okna z domów stojących na granicy. Wkrótce zamurowano również okna w tych domach, a po przymusowym przesiedleniu mieszkańców domy te zburzono, wysadzając je w powietrze. W ten sposób 28 stycznia 1985 roku zniszczono także Kościół Pojednania na Bernauer Straße. Mur Berliński składał się z 45 tysięcy żelbetowych płyt, zwieńczonych grzbietem uformowanym z betonowej rury. Pas przy murze, w niektórych miejscach szeroki na 100 metrów, nazywano strefą śmierci. Broniły jej 302 wieże strażnicze i co najmniej 11 przeszkód. Były to m.in. druty, o których zahaczenie powodowało wystrzelenie rakiet świetlnych, zapory przeciwczołgowe, pale zaporowe, czy deski z gwoździami. System ten był w ciągu kolejnych dziesięcioleci systematycznie rozbudowywany i ulepszany. Działania te doprowadziły w końcu do tego, że poprzez niegdyś gęsto zabudowane tereny miasta prowadziła przesieka.
1986 i 2018 – Mur Berliński w dzielnicy Kreuzberg © Chris John Dewitt, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
1986 i 2019 – narożnik Heidelberger Straße i Elsenstraße © Chris John Dewitt, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
1983 i 2019 – mur przed Bramą Brandenburską © Michael Fiegle, © Jo Furch CC BY-SA 3.0
1990 i 2019 – Onckenstraße © Chris John Dewitt, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
1987 i 2019 – Waldemarstraße © Dieter Palm, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
U podstawy rozpadu Muru Berlińskiego leżały liczne demonstracje obywateli Berlina Wschodniego, którzy domagali się swobodnego podróżowania do Berlina Zachodniego. W okresie tzw. Jesieni Ludów w 1989 roku miały ponadto miejsce masowe ucieczki obywateli NRD do RFN. 13 czerwca 1990 roku na Bernauer Straße rozpoczęto oficjalną rozbiórkę muru. Brało w niej udział ponad 300 wschodnioniemieckich pograniczników, a od 3 października 1990 także 6000 saperów Bundeswehry, wyposażonych w ciężki sprzęt. Rozbiórka muru dzielącego miasto została oficjalnie zakończona 30 listopada 1990 roku. Pozostawiono sześć odcinków, które pełnią funkcję monumentów. Reszta zabezpieczeń położona głównie na dawnej granicy między Berlinem Zachodnim, a Brandenburgią zniknęła do listopada 1991. Upadek Muru Berlińskiego oznaczał koniec podziału Berlina, a także kres trwającego cztery dekady podziału Niemiec. Były pas graniczny jest nadal rozpoznawalny w wielu miejscach, częściowo jako duże puste przestrzenie przy Bernauer Straße i wzdłuż Kommandantenstraße, Alte Jakobstraße, Stallschreiberstraße, Alexandrinenstraße oraz Sebastianstraße. Szeroki pas będący pozostałością obszaru międzymurza jest obecnie nazywany pasem muru. W gęsto zabudowanym centrum Berlina, pas został wykorzystany głównie dla celów miejskich. Powstała tam nowa zabudowa, ale też parkingi czy nawet część autostrady.
1986 i 2019 – Taut-Haus na Engeldamm © Chris John Dewitt, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
1984 i 2019 – Checkpoint Charlie © Chris John Dewitt, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
1990 i 2019 – centrum Berlina © Chris John Dewitt, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
1989 i 2019 – Oberbaumbrücke © Roehrensee, © Jo Furch CC BY-SA 3.0
1985 i 2019 – Preußischer Landtag © Chris John Dewitt, © Jo Furch CC BY-NC-SA 4.0
1982 i 2019 – Lohmühlenstraße © popo.uw23, © Jo Furch CC BY-SA 3.0
Dziś tylko w samym Berlinie jest wiele miejsc pamięci i muzeów przypominających o Murze Berlińskim i jego historii. Do najbardziej znanych, oprócz Miejsca Pamięci Muru Berlińskiego, należą Muzeum Muru Berlińskiego przy Checkpoint Charlie w miejscu byłego przejścia granicznego, East Side Gallery – fragment muru o długości około 1,3 km pokryty grafitti i malowidłami ponad 100 artystów, Miejsce Pamięci Berlin-Hohenschönhausen, które przypomina o czasach, gdy było tam więzienie śledcze, oraz Berliner Mauerweg – trasa wędrówek pieszych i rowerowych wzdłuż dawnych umocnień granicznych. Ciekawostką jest, że największa poza Berlinem kolekcja fragmentów muru berlińskiego na świecie znajduje się w Polsce, a dokładniej w Sosnówce koło Wrocławia. Na posiadłości berlińskiego dentysty, Ludwika Waseckiego, znajduje się 30 segmentów oryginalnego muru o łącznej długości 50 metrów. Fragmenty osławionej konstrukcji można spotkać też w Gdańsku przy stoczni, a także w Warszawie. W setną rocznicę urodzin Jana Pawła II do wilanowskiego muzeum jego imienia trafiła jedna z żelbetowych płyt, a kolejne cztery zostały wbudowane w pomnik “Solidarności”, który znajduje się na skrzyżowaniu ulic Świętokrzyskiej i Mikołaja Kopernika.
Niektóre fragmenty muru usytuowane są obecnie także w innych miejscach świata. Można je oglądać w m. in. Haus der Geschichte w Bonn oraz na Königinstraße w monachijskim Ogrodzie Angielskim. Inne znajdują się w Muzeum Pokoju we francuskim Caen, u wejścia na teren bazyliki w Fátimie, w Imperial War Museum w Londynie czy w Ogrodach Watykańskich.
Źródło: tvn24.pl, polen.diplo.de
Czytaj też: Metamorfoza | Urbanistyka | Miasto | Historia | Berlin
