Dworzec Główny był w przedwojennej stolicy główną pasażerską stacją kolejową aglomeracji warszawskiej. Monumentalny gmach był jednym z najnowocześniejszych i największych dworców w Europie. Położony był wzdłuż Alej Jerozolimskich, pomiędzy ulicami Marszałkowską i Emilii Plater. Nigdy nie został ukończony.
Perony stacji znajdowały się pod ziemią. Nad nimi wybudowano znacznych rozmiarów gmach z trzema halami: kasową, dla pasażerów przyjeżdżających i dla odjeżdżających. Budynek zaplanowano jako budowlę reprezentacyjną, wizytówkę Warszawy i Polski. Elewację zaprojektowano w stylu minimalistycznym z elementami art déco, natomiast wnętrza były bogato zdobione rzeźbami i polichromiami.
Dworzec latem 1940. Źródło: Public domain, via Wikimedia Commons
Koncepcja wspólnej stacji dla wszystkich linii kolejowych przebiegających przez aglomerację warszawską powstała w drugiej połowie XIX wieku. Ostatecznie realizację tych planów umożliwiła dopiero przebudowa warszawskiego węzła kolejowego zapoczątkowana w 1921 roku, która spowodowała konieczność wyburzenia zbyt małego Dworca Wiedeńskiego. Na jego miejscu postanowiono wybudować nowy centralny dworzec dla stolicy. W 1930 roku Ministerstwo Kolei rozpisało nowy konkurs na projekt nowego dworca i przygotowało założenia konstrukcyjne budynku i podziemnej stacji. Sąd konkursowy przyznał trzy równorzędne nagrody. Ostatecznie do dalszych prac skierowano projekt architektoniczny autorstwa profesora Politechniki Warszawskiej Czesława Przybylskiego. Dwa lata później ruszyła budowa.
Dworzec Główny podczas okupacji i to samo miejsce obecnie. Źródło: Domena publiczna i Google Maps
Modernistyczny gmach Dworca Głównego zaprojektowany został w stylu funkcjonalizmu. Monumentalna hala odjazdów miała kubaturę 33 tysięcy metrów sześciennych. Uzyskała bogatą dekorację malarską, a jej główną ozdobą była rzeźba Polonii ustawiona na wysokim postumencie. Zarówno podziemia, jak i część nadziemna dworca wykonane były w konstrukcji żelbetowej, do jej wykonania zużyto 10 tysięcy ton stali. Ramy i podziały okienne wykonane były z miedzi. Pomimo trwających prac wykończeniowych, dworzec zaczął pełnić funkcje reprezentacyjne. W 1938 roku rozpoczęto odprawianie pasażerów w ukończonej części Dworca Głównego. Do połowy 1939 roku wykończone i oddane do użytku były m.in. hala odjazdów i część podziemna, a prace wykończeniowe reszty budynku były na ukończeniu. 6 czerwca 1939 roku w budynku dworca wybuchł pożar. Od aparatów spawalniczych zajęły się rusztowania i izolacja ścian. Spłonęła wielka sala dworca, będąca w końcowym etapie wykończenia i mająca być niebawem oddana do użytku. Wysoka temperatura odkształciła niektóre elementy stalowej konstrukcji dachu, popękały także niektóre z betonowych ścian. Pożar zniszczył oddaną uprzednio do użytku halę odjazdową.
Dworzec Centralny i okolica w 1944 roku, przed wybuchem powstania i to samo miejsce dziś. Źródło: Bildarchiv Foto Marburg i Google Earth
W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku dworzec został również uszkodzony w czasie lotniczego bombardowania miasta. W pierwszych tygodniach niemieckiej okupacji został jednak prowizorycznie wyremontowany, w formie bardzo okrojonej w stosunku do pierwotnych planów. Budynek został przekazany Generalnej Dyrekcji Kolei Wschodniej i funkcjonował pod niemiecką nazwą Warschau Hauptbahnhof. W czasie powstania warszawskiego w pobliżu trwały ciężkie walki, jednak sam dworzec uniknął większych zniszczeń. Już po kapitulacji wojsk powstańczych, w styczniu 1945 roku, dworzec został zaminowany i wysadzony w powietrze przez niemieckie oddziały burzące Warszawę.
Resztki gmachu rozebrano po wojnie. Porządkowanie zgliszcz dawnego Dworca Głównego zakończono dopiero w 1952 roku, w czasie prac budowlanych przy wznoszeniu Pałacu Kultury i Nauki. W oparciu o pozostałości podziemnych peronów oryginalnego dworca w 1955 roku powstał nowy dworzec Warszawa Śródmieście autorstwa Arseniusza Romanowicza i Piotra Szymaniaka. Z czasem funkcję głównego dworca Warszawy przejął wybudowany w 1975 roku kilkaset metrów na zachód Dworzec Centralny.
Źródło: historykon.pl
Czytaj też: Architektura | Dworzec kolejowy | Modernizm | Miasto | Warszawa
