Prof. dr hab. Jan Zachwatowicz był jednym z głównych specjalistów zaangażowanych w proces odbudowy polskich miast po II wojnie światowej. Architekt zasłużył się wyjątkowo w tej dziedzinie, nadając pracom kierunek i wbrew przyjętym zasadom decydując o dźwignięciu zabytków z ruin. Jego wielki wkład w odbudowę warszawskiej Starówki został upamiętniony pomnikiem odsłoniętym w 2021 roku.
Jan Zachwatowicz urodził się 4 marca 1900 r. w Gatczynie pod Sankt Petersburgiem. Właśnie tam ukończył studia w Instytucie Inżynierów Cywilnych. Po przybyciu do Warszawy w 1924 roku nostryfikował dyplom architekta na Politechnice Warszawskiej, gdzie został asystentem przy Katedrze Rysunku Odręcznego. Szybko włączył się także w prace Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W roku 1929 zawarł związek małżeński ze studiującą również na Wydziale Architektury PW Marią Chodźkówną.
Prof. dr hab. Jan Zachwatowicz (1900-1983). Fot. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
W 1930 roku został asystentem, a następnie adiunktem w Zakładzie Architektury Polskiej, założonym przez prof. Oskara Sosnowskiego, grupującym wielu wybitnych naukowców różnych specjalności. Jego celem było pogłębianie wiedzy na temat zabytków w Polsce, m.in. przez dokonywanie prac inwentaryzacyjnych w czasie obozów wakacyjnych. Zdobyte w ten sposób materiały stały się nieocenionym skarbem w ratowaniu i odbudowie obiektów zniszczonych w czasie II wojny światowej, w tym warszawskiej Starówki.
Widok na Plac Zamkowy, rok 1947 i 2020. Fot. Henry N. Cobb i whiteMAD/Mateusz Markowski
W 1936 r. Zachwatowicz obronił pracę doktorską. W czasie II wojny światowej brał czynny udział w ratowaniu i wywożeniu z powstańczej stolicy archiwów, zbiorów rysunków i dokumentacji zabytków. W czasie wojny działał też w Delegaturze Rządu na Kraj, m.in. kierując pracami mającymi przygotować służby konserwatorskie do pracy po wojnie.
Ulica Piwna na Starówce, rok 1947 i 2020. Fot. Henry N. Cobb i whiteMAD/Mateusz Markowski
W 1945 roku Jana Zachwatowicza powołano do kierowania Biurem Odbudowy Stolicy, a niedługo później został generalnym konserwatorem zabytków. Jego wychowankowie i współpracownicy wspominali go jako osobę o ogromnej charyzmie i niespotykanych wręcz zdolnościach negocjacyjnych. Przydały mu się one kiedy wbrew przyjętym na świecie zasadom, “sztuce konserwatorskiej” i wbrew opinii wielu innych specjalistów, z sukcesami przekonywał Polaków do odbudowywania zniszczonych podczas II wojny światowej zabytków.
Rynek Starego Miasta, widok na stronę Dekerta z ulicy Świętojańskiej, rok 1944 i 2020. Fot. Muzeum Warszawy i whiteMAD/Mateusz Markowski
Był autorem koncepcji odbudowy Starego Miasta w Warszawie – wbrew pomysłom, aby pozostawić ten teren jako gruzowisko będące pomnikiem historii miasta, albo aby zabudować Stare Miasto nowoczesnymi blokami. Wspólnie z Marią i Kazimierzem Piechotkami zaprojektowali na nowo gotycką szatę archikatedry św. Jana. Pomimo sprzeczności z ówcześnie panującą doktryną konserwatorską, odbudowa Starego Miasta zyskała uznanie międzynarodowe i wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Stare Miasto w różnych okresach. Fot. mapa.um.warszawa.pl
1935 i 1945
1945 i 2020
1935 i 2020
Kiedy w zrujnowanej Polsce toczyła się dyskusja o skali i formie powojennej odbudowy kraju, Jan Zachwatowicz powiedział:
“Znaczenie zabytków przeszłości dla narodu z drastyczną jaskrawością uwypukliły doświadczenia lat ostatnich, kiedy Niemcy pragnąc zniszczyć nas jako naród, burzyli pomniki naszej przeszłości. Bo naród i pomniki jego kultury to jedno. Nie mogąc zgodzić się na wydarcie nam pomników kultury, będziemy je rekonstruowali, będziemy je odbudowywali od fundamentów, aby przekazać pokoleniom, jeżeli nie autentyczną to przynajmniej dokładną formę tych pomników, żywą w naszej pamięci i dostępną w materiałach.”
Widok na Starówkę, rok 1945 i 2019. Fot. Warszawa – o zniszczeniu i odbudowie miasta, Warsaw: “Interpress” Publishers, pp. 283 i Google Earth
“Za wszelką cenę trzeba było ratować przed ostateczną zagładą resztki dorobku kulturalnego, aby zaś te resztki miały jakiś sens i choć w pewnym stopniu mogły spełniać tę rolę, jaką wyznaczamy zabytkom w życiu narodu i w kształtowaniu jego kultury, należało dać im formę zbliżoną do ich formy właściwej. Oczywiście jest to w wysublimowanej nauce konserwatorskiej cofnięciem się o wiele dziesiątków lat, lecz na naszym gruncie jest jedynym sposobem postępowania. Kataklizm ostatniej wojny postawił sprawę jeszcze ostrzej. Z premedytacją wydarto całe stronice naszej historii, pisane kamiennymi zgłoskami architektury. Poczucie odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń domaga się odbudowy tego co nam zniszczono, odbudowy pełnej, świadomej tragizmu popełnianego fałszu historycznego.”
Rynek Starego Miasta, strona Dekerta. Rok 1944 i 2020. Fot. Ewa Faryaszewska/Muzeum Warszawy, Public domain, via Wikimedia Commons i whiteMAD/Mateusz Markowski
Architekt nadzorował odbudowę zabytków nie tylko w Warszawie. Miał swój udział również w decyzji o podniesieniu z gruzów gdańskiego Głównego Miasta oraz szeregu rozsianych po Polsce obiektów historycznych, jak np. kolegiata w Wiślicy, kamienice na Starym Mieście w Poznaniu czy Opolu, katedry w Gnieźnie oraz zamku w Malborku. Jan Zachwatowicz był także wraz z Janem Bogusławskim inicjatorem oraz autorem odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie, dokonanej w latach 1971–1984. Śladami działalności wybitnego architekta i historyka są też tabliczki z symbolem Błękitnej Tarczy, dzięki którym rozpoznajemy dzisiaj zabytki chronione prawem.
Widok z Rynku Starego Miasta na ulicę Krzywe Koło, rok około 1945 i 2020. Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie i whiteMAD/Mateusz Markowski
Jan Zachwatowicz zmarł 18 sierpnia 1983 roku. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 166-6-25). Dzięki jego zasługom Warszawa należy dziś do czołówek najchętniej odwiedzanych europejskich stolic, a wiele innych polskich miast i miasteczek może być dumą kraju.
Ulica Długa i Stare Miasto w roku 1946 i 2018. Źródło: szukajwarchiwach.gov.pl i Google Earth
W kwietniu 2011 r. ciągowi pieszemu położonemu w Warszawie pomiędzy wewnętrznym a zewnętrznym murem obronnym, na odcinku od ulicy Piekarskiej do skarpy wiślanej, nadano nazwę Międzymurze Jana Zachwatowicza. 4 marca 2021 r., w 121. rocznicę urodzin architekta, przy Starym Mieście odsłonięto jego pomnik. Wielki architekt już na zawsze przechadzał się będzie uliczkami dzieła swojego życia.
Źródło: culture.pl, nid.pl
Czytaj też: Architekt | Urbanistyka | Zabytek | Historia | Warszawa | Architektura w Polsce
