Historia Warszawy wiąże się nierozerwalnie z dziejami żydowskiej społeczności. W momencie wybuchu II wojny światowej stolicę zamieszkiwało niemal 360 tys. Żydów, co stanowiło 1/3 ogółu ludności miasta. W październiku 1940 roku trzymetrowe mury getta podzieliły stolicę. Miały one rzekomo ochronić resztę ludności Warszawy przed epidemią. W rzeczywistości ta izolacja dzielnicy, zamieszkanej głównie przez Żydów, była integralną częścią antysemickiej polityki Trzeciej Rzeszy.
W uwięzionych za murem ludziach narodziła się idea zbrojnego oporu. 19 kwietnia 1943 roku dwa tysiące Niemców wkroczyło do getta, by je ostatecznie zlikwidować. Przeciwstawiło się im kilkuset młodych ludzi. Nie mieli szans w starciu z uzbrojonymi hitlerowcami, ale woleli zginąć w walce, by ocalić swoją godność. Po zakończeniu II wojny światowej ocalałe mury zamkniętej żydowskiej dzielnicy, wraz z zabudową, zostały w większości wyburzone. Na szczęście zachowały się fragmenty, które niegdyś stanowiły tę granicę między dwoma światami – żydowskim i “aryjskim”. Dziś, w 81. rocznicę wybuchu powstania w getcie, stanowią cenną i niezwykłą pamiątkę.
Ludność żydowska wyprowadzana z getta. Fot. National Archives at College Park, Public domain, via Wikimedia Commons
Jedna z najważniejszych zachowanych pozostałości getta znajduje się w podwórzu budynku stojącego pod adresem ul. Złota 62. Jest to fragment ściany przedwojennego obiektu o wysokości ok. 6 metrów. Zachowany mur wyznaczał obszar tzw. małego getta, czyli pierwotnego obszaru dzielnicy żydowskiej w latach 1940-1941. Znajduje się na nim m.in. tablica pamiątkowa odsłonięta 26 maja 1992 roku przez prezydenta Izraela Chaima Herzoga podczas oficjalnej wizyty w Polsce, a także plan warszawskiego getta, odsłonięty 16 listopada 2022 roku, w związku z obchodami 82. rocznicy zamknięcia bram getta. Pojedyncze cegły pochodzące z tego fragmentu muru trafiły do Muzeum Historii Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie oraz do muzeów w Houston i Melbourne. W 1989 roku staraniami Mieczysława Jędruszczaka fragment muru wpisano na listę zabytków. Przed wejściem na podwórze budynku w lipcu 2023 roku odsłonięto pierwsze warszawskie Kamienie Pamięci.
Przechodząc przez podwórze w kierunku północnym można trafić na kolejne pozostałości getta. W tym miejscu jego granicę wyznaczał parkan pomiędzy posesjami Sienna 53 i 55, istniejący już przed 1940 r. Po jego zachodniej stronie znajduje się tablica pamiątkowa, umieszczona tutaj również dzięki inicjatorowi upamiętnienia tego miejsca, Mieczysławowi Jędruszczakowi. W murze znajduje się ubytek po dwóch cegłach, które w 1989 zostały przewiezione do Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie.
Po wschodniej stronie parkanu, od strony dziedzińca XII LO im. Henryka Sienkiewicza, umieszczono jeden z Pomników granic getta w Warszawie. Jest to zespół 22 tablic pamiątkowych i betonowych płyt pokazujących przebieg murów warszawskiego getta na Woli i w Śródmieściu. Każdy z pomników składa się z trzech elementów:
– tablicy odlanej z brązu o wymiarach 60 × 60 cm, na której przedstawiono kontury getta w jego najdalszych granicach i przedwojenną siatką ulic na tle plastycznej mapy Warszawy wraz z zaznaczonym punktem, w którym znajduje się upamiętnione miejsce,
– tablicy z pleksiglasu o wymiarach 36 × 50 cm, z krótką informacją w językach polskim i angielskim o roli, jaką odegrało dane miejsce w dziejach dzielnicy zamkniętej
– archiwalnych zdjęć pochodzących z okresu istnienia getta, poprzedzonych jego krótką historią.
W 2023 roku pomiędzy XII Liceum Ogólnokształcącym im. Henryka Sienkiewicza a CXIX Liceum Ogólnokształcącym im. Jacka Kuronia otwarto „Ogród pamięci i integracji”. Jest to nowocześnie zagospodarowana przestrzeń w na tyłach muru z ul. Złotej 62, gdzie znalazły się m.in. miejsca do siedzenia, zieleń, siłownia plenerowa oraz efektowne, podświetlane wieczorem niebieskie listwy. Oprócz tego, na terenie ogrodu pojawił się akcent historyczny – wystawa historycznych fotografii, która zadedykowana jest wszystkim tym, którzy heroicznie zginęli w getcie warszawskim. Przed furtką do ogrodu ustawiono granitowy sześcian, na którym zaznaczono przebieg granic getta.
Na ulicy Żelaznej 63, przy budynku niewłączonej do getta Fabryki Wyrobów Żelaznych „Duschik i Szolce”, znajdowała się jedna z głównych bram prowadzących do małego getta. Do dziś przetrwał jedynie fragment muru, który stanowił niegdyś granicę między dwoma światami. Wciąż widać na nim postrzeliny z czasów powstania. Na wyremontowanej niedawno ścianie wisi kolejny spośród 22 Pomników granic getta w Warszawie.
Ulica Waliców 11 – tutaj znajduje się zachowana ściana budynku należącego do dawnego browaru Hermana Junga. Ceglana pozostałość po zakładzie jest gęsto pokryta śladami po toczonych w jej okolicy walkach. Stanowiła granicę getta od listopada 1940 do sierpnia 1942. W latach 1999–2000 mur został wkomponowany w biurowiec Aurum. w 2017 roku obiekt został zburzony, a na jego miejscu w 2019 roku oddano do użytku 11-piętrowy budynek mieszkalny. Zachowany fragment muru getta został ponownie wkomponowany w parter nowego budynku, ale w czasie budowy usunięto z niego historyczną bramę, co wzbudziło powszechne oburzenie i krytykę.
Boczne ściany gmachu Sądów Grodzkich na Lesznie (dawniej ulica Leszno 53/55, obecnie Sąd Okręgowy, al. Solidarności 127) wraz z murami zamykającymi wewnętrzne dziedzińce niewłączonego do getta budynku, wyznaczały granicę dzielnicy zamkniętej od listopada 1940 do sierpnia 1942. Główne wejście od strony Leszna prowadziło do getta, a tylne od strony ulicy Ogrodowej na stronę aryjską, dzięki czemu możliwe były ucieczki oraz przemyt żywności, lekarstw i broni. To właśnie przez sądy osoby współpracujące z Żegotą, jak np. Irena Sendlerowa, wyprowadzały żydowskie dzieci w bezpieczne kryjówki. Budynek jako jeden z niewielu w okolicy przetrwał II wojnę światową.
Gmach sądów w 1941 roku i obecnie. Na kamiennych schodach siedzą drobni sprzedawcy. Fot. W. Georg. Fotografia pochodzi ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie.
W Warszawie znajdują się jeszcze inne, niewielkie mury getta, m.in. przy ulicy Okopowej 78, Stawki 10, ogrodzenie cmentarza żydowskiego przy ul. Spokojnej czy mały fragment na rogu ulic Świętojerskiej i Nowiniarskiej.
Odizolowaną dzielnicę wyznaczały także mury niektórych kamienic, np. przy ul. Chłodnej 41. Dodatkowo, przy budynku znajdowała się brama getta nr 2. O kamienicy pisaliśmy TUTAJ.
Rok 1941, brama nr 2 do warszawskiego getta i to samo miejsce dziś. Po prawej kamienica przy Chłodnej 41. Fot. Centralna Baza Judaików http://judaika.polin.pl/dmuseion i whiteMAD/Mateusz Markowski
W 1939 roku Warszawa stanowiła największe na świecie skupisko ludności pochodzenia żydowskiego, zaraz po Nowym Jorku. Niemiecka okupacja przyniosła kres ich istnieniu. W getcie stłoczono pod przymusem setki tysięcy dzieci, starców, kobiet i mężczyzn. Łączna liczba jego ofiar szacowana jest na ok. 400 tys. osób, z czego ok. 92 tys. zginęło lub zmarło w Warszawie (głównie ofiary głodu i chorób), a ok. 300 tys. w obozie zagłady w Treblince i w trakcie dwóch akcji wysiedleńczych. Warszawskie getto było największym spośród wszystkich utworzonych w okupowanej Europie, toteż powstanie w getcie z 19 kwietnia 1943 roku stanowiło największy zbrojny zryw Żydów podczas II wojny światowej. Po zakończeniu walk 16 maja 1943 r. cały teren dzielnicy żydowskiej metodycznie spalono i zrównano z ziemią. Ci, którzy przetrwali walki, masowe egzekucje z rąk niemieckich i pożary, zostali wywiezieni do obozów zagłady. W ruinach, schronach i piwnicach przetrwali jednak pojedynczy Żydzi, którzy ukrywali się do końca okupacji niemieckiej w Warszawie. Nazwano ich robinsonami getta. Obszar getta stał się wielką pustynią gruzów.
Ze względu na swoją symboliczną wymowę, powstanie w getcie warszawskim uważane jest przez naród żydowski za jedno z najważniejszych wydarzeń w jego historii. Zachowane fragmentarycznie mury getta to jedyna w swoim rodzaju pamiątka przypominająca o tamtych tragicznych wydarzeniach.
Źródło: sztetl.org.pl, um.warszawa.pl, gazetawoli.pl
Czytaj też: Architektura w Polsce | Zabytek | Historia | Warszawa | Ciekawostki
Temat: Mury getta warszawskiego – spacer po zachowanych fragmentach
