Okazały gmach Oddziału Okręgowego NBP znajduje się w samym sercu Krakowa przy ul. Basztowej 20. Został zaprojektowany w stylu klasycyzmu akademickiego w latach 20. XX wieku. Autorami projektu byli dwaj wybitni architekci związani z Krakowem – Kazimierz Wyczyński i Teodor Hoffmann. Budynek znajdujący się vis-a-vis Bramy Floriańskiej i Barbakanu właśnie w tym roku obchodzi setne urodziny. Dziś w jego wnętrzach działa wyjątkowe miejsce edukacji o historii polskiego złotego (również w tym roku świętującego jubileusz 100-lecia), jakim jest Krakowski Salon Ekonomiczny NBP.
Czas międzywojnia, czas przemian
Dwudziestolecie międzywojenne było czasem niezwykle ciekawym pod względem historycznym, artystycznym oraz literackim. Było epoką wielkich wydarzeń i ogromnych zmian. Wiele z nich – tych politycznych, społecznych, gospodarczych – stanowi do dziś ważny punkt odniesienia.
Dynamikę epoki widać także w architekturze i urbanistyce, która miała nie tylko wyrażać witalne siły odrodzonej Polski, ale również podkreślać jej nowoczesność. Prezentacja tych idei w zgeometryzowanej i nowoczesnej formie stanowiła ważny komunikat, że „nowa rzeczywistość” nawiązuje do solidnych i trwałych podstaw. Przykładem budynku z tej epoki jest gmach krakowskiego oddziału Narodowego Banku Polskiego przy ul. Basztowej 20.
Budynek od momentu powstania w 1924 roku do dziś nieprzerwanie pełni swoją funkcję, która w 2020 roku została dodatkowo rozwinięta o działalność edukacyjno-wystawienniczą. Wtedy uruchomiono w nim Krakowski Salon Ekonomiczny NBP. Ekspozycja w atrakcyjny sposób ukazuje historię polskiego pieniądza na tle przemian społeczno-gospodarczych.
Jubileusz budynku i reformy
2024 rok (obchodzony w Polsce jako Rok Edukacji Ekonomicznej) to jednak nie tylko setne „urodziny” krakowskiej siedziby NBP. Także niedługo, bo już 28 kwietnia 2024 roku będziemy świętować setną rocznicę rozpoczęcia działalności przez Bank Polski S.A wraz z wprowadzeniem polskiego złotego do obiegu, co stało się w wyniku reformy pieniężnej przeprowadzonej przez ministra finansów Władysława Grabskiego. Złoty zastąpił wówczas zdewaluowaną markę polską.
Dlaczego zbudowano go właśnie w tym miejscu?
Bank wzniesiono w historycznym centrum Krakowa w dzielnicy Kleparz (hist. Florencja, Clepardia) – w miejscu, gdzie pierwotnie znajdował się zajazd. Następnie był tam budynek, którego połowę (do 1895 roku) zajmował Hotel Lwowski (od 1879 roku – Centralny), a drugą połowę – kamienica czynszowa.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa przeznaczyła posesję pod gmach tymczasowego banku emisyjnego. W 1921 roku, już w nowej rzeczywistości, zdecydowano o wzniesieniu w tym miejscu siedziby dla Banku Polskiego S.A. zlecając projekt architektoniczny Kazimierzowi Wyczyńskiemu, a po jego śmierci w 1923 roku – Teodorowi Hoffmanowi.
Osadzenie budynku w samym centrum Krakowa nie było łatwym zadaniem. Od samego początku miał pełnić funkcję bankową, a zatem sprostać odpowiednim wymogom technicznym oraz nawiązywać do sąsiadującej z nim zabudowy architektonicznej. Obiekt został płynnie wpisany w bezpośrednie otoczenie historycznej zabudowy miasta.
W linii zabudowy – w bezpośrednim sąsiedztwie od strony zachodniej – był to to gmach budynku Starostwa Krakowskiego, wzniesiony jako Pałac Delegacki w 1900 r. wedle projektu Alfreda Broniewskiego (obecnie mieszczą się tam urząd wojewódzki i urząd marszałkowski), od strony wschodniej – Plac Matejki, a od południowej – Barbakan i Brama Floriańska.
W czasie okupacji hitlerowskiej w budynku mieściła się natomiast siedziba banku emisyjnego Generalnego Gubernatorstwa. Po II wojnie światowej w gmachu umiejscowiono krakowski Oddział Narodowego Banku Polskiego. Obiekt przechodził remonty (w tym generalny w latach 2012-2020), przebudowy i unowocześnienia. Na parterze znalazł się natomiast wspomniany już Krakowski Salon Ekonomiczny NBP, którego otwarcie nastąpiło we wrześniu 2020 roku.
Monumentalność, dekoracyjność i funkcja – szczegóły architektoniczne
Monumentalność obiektu, dostosowana do reprezentacyjnej zabudowy ul. Basztowej jest zaakcentowana fasadą ozdobioną ryzalitem z czterema kolumnami w porządku jońskim oraz belwederem. Cały gmach wieńczy okazała attyka.
Detal architektoniczny budynku jest świadomym i symbolicznym nawiązaniem do jego roli. Właśnie na takich planach projektowano większość gmachów rządowych tego okresu. Boniowany na całości parter pełni rolę cokołu. Najbardziej reprezentacyjna fasada znajduje się od strony ul. Basztowej. Zdobi ją centralny ryzalit z dwoma kanelowanymi kolumnami ozdobionymi liśćmi akantu, które u nasady wieńczą jońskie kapitele. Na wysokości pierwszego piętra mieści się natomiast balkon.
Budynek od samego początku pełnił funkcje reprezentacyjne. Nad głównym arkadowym wejściem, w kluczu znajduje się płaskorzeźba orła. Główną fasadę od strony południowej zdobią dwa monumentalne przedstawienia figuralne w postaci grupy rzeźb będących alegoriami rolnictwa i przemysłu, głównych dziedzin, w którym swoja przyszłość upatrywało odradzające się państwo polskie. Ich autorem jest Karol Hukan (1888-1958), absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, wychowanek m.in. Konstantego Laszczki (1865-1956).
Rzeźby wykonane są ze sztucznego kamienia. „Rolnictwo” to grupa trzech kobiet. Najstarsza z nich, zapewne matka dwóch przyległych do niej młodych panien z wydatnym zakręconym w koło długim warkoczem, trzyma w ręce atrybut rolnictwa, którym jest kłos zboża. „Przemysł” to dla przeciwwagi grupa trzech mężczyzn. Najstarszy, z wydatnym wąsem i przepasany pasem to zapewne ojciec dwóch młodzieńców, którzy trzymają – każdy z osobna pojedyncze atrybuty – tarczę koła zębatego i młot.
Pomimo monumentalizmu, oba przedstawienia cechuje ogromna witalność. Kolejne symbole, które wieńczą górną część fasady budynku od Palcu Matejki to okazałe reliefy: główny przedstawiający dwa walczące żubry oraz cztery boczne z wyobrażeniem młodych chłopców ozdobione w ramach festonami roślinnymi. Ich autorem jest Stanisław Popławski (1886-1959). To symbole siły, witalności, młodości i biznesu. Popławski jest także autorem dwóch medalionów z głowami kobiety i mężczyzny w stylizacji antycznej, symetrycznie umiejscowionych nad portalem przy głównym wejściu do banku od ul. Basztowej. Samo wejście to przykład najwyższej jakości kowalskiego kunsztu. Brama metalowa, wykonana przez krakowski warsztat „Braci Tokarzy z Podgórza” jest ozdobiona również znaczącymi symbolami: m.in. herbem miasta Krakowa i skrzyżowanymi z sobą kaduceuszami, (mityczne laski boga Hermesa), będące symbolem łagodzenia sporów, nietykalności posłów a nade wszystko- handlu oraz kupiectwa. Inne to splecione wieńce wawrzynu – symbolu obfitości.
Krakowski Salon Ekonomiczny NBP – ekspozycja inna niż wszystkie
Dziś w budynku działa wspomniany już wcześniej Krakowski Salon Ekonomiczny NBP. To licząca ponad 800 metrów kwadratowych powierzchnia wystawiennicza na temat dziejów polskiego pieniądza, gdzie są one prezentowane od początku istnienia polskiej państwowości do czasów obecnych.
Jest podróżą w czasie, którą można odbyć za pomocą multimediów, aplikacji i infografik. Wystawa składa się z ponad dwudziestu stanowisk. Każde z nich jest opowieścią o pieniądzu i jego wartości w oparciu o przemiany gospodarcze, które zachodziły w Polsce w danym okresie historycznym. To również nowoczesna, interaktywna forma pozwalająca na zdobycie wiedzy w niezwykłej przestrzeni pięknych wnętrz modernistycznego budynku banku.
Na ekspozycji można zobaczyć też bankowe artefakty. Zwiedzający mogą podziwiać oryginalny sejf bankowy z lat 20. XX wieku, który przez kunszt wykonania i piękne zdobnictwo stanowi wspaniały przykład rzemiosła artystycznego modernizmu. Aby lepiej zrozumieć charakter danej epoki na ekspozycji zastosowano wiele odniesień do kontekstów kultury. W trzech przylegających do siebie salach, które tematycznie się wzajemnie uzupełniają można poznać historię pieniądza w odniesieniu do dziejów Rzeczypospolitej oraz samej Małopolski. Można tu też… podnieść sztabkę złota, która jest nie tylko cenna, ale też bardzo ciężka (waży kilkanaście kilogramów). Wizyta na ekspozycji to również możliwość poznania historii samego obiektu i zobaczenia archiwalnym materiałów z nim związanych.
Wystawę Krakowskiego Salonu Ekonomicznego NBP można zwiedzać od poniedziałku do piątku w godzinach 8.00–15.00. Zwiedzanie trwa około godziny – warto zaplanować wizytę w tym miejscu podczas wycieczki do Krakowa.
źródło: NBP
Czytaj też: Kraków | Zabytek | Miasto | Ciekawostki | Detal | Elewacja | whiteMAD na Instagramie
