Białowieża od wieków pełniła rolę ośrodka myśliwskiego. Było to miejsce jedyne w swoim rodzaju, gdyż od XIX wieku tylko tam można było spotkać dziko żyjące żubry. W 1888 roku car Aleksander III Romanow zadecydował, że właśnie to miejsce stanie się jego główną rezydencją myśliwską. Po pięciu latach intensywnych prac pałac carski w Białowieży był gotowy.
Budowlę zaprojektował hr. Mikołaj de Rochefort. Cegłę potrzebną do budowy wyrabiano na miejscu, natomiast cement i wapno sprowadzano z głębi Rosji. Drewno użyte do wystroju wnętrz pochodziło z okolicy. Budowę zakończono w 1894 roku.
Pałac carski w Białowieży. Lata przedwojenne. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe www.nac.gov.pl/
W pobliżu pałacu wzniesiono szereg obiektów towarzyszących. Budynek nie odznaczał się jednym zdecydowanym stylem architektonicznym, łączył w sobie wiele wątków, co cechuje budowle eklektyczne. Posiadał dwie kondygnacje, miał rozbudowane podpiwniczenie i mansardy. Obiekt wieńczyły dwie wieże. W pałacu znajdowało się około 120 pokoi, z czego dużą część zajmowały apartamenty carskie. Komnaty urządzono nadzwyczaj kunsztownie i pomysłowo. Pełno w nich było najwymyślniejszych ozdób. Na sufitach i ścianach znajdowały się oryginalne ornamenty, jak również malowidła o tematyce leśnej i myśliwskiej. Piece i wanny były wybudowane z różnobarwnych kafli.
Lata przedwojenne. Źródło: NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe www.nac.gov.pl/
Po śmierci cara Aleksandra III pałac w spadku otrzymał jego syn i następca Mikołaj II, który chętnie i często przyjeżdżał do Białowieży na polowania i jednocześnie na odpoczynek w otoczeniu najbliższej rodziny. W sierpniu 1915 roku wycofujące się wojska carskie wywiozły z pałacu do Rosji liczne wyposażenie. Był to początek końca posiadłości Romanowów, a niebawem i całej dynastii. Niedługo później, w nocy z 16 na 17 lipca 1918 roku, w Domu Ipatiewa rozstrzelano cara Mikołaja II, carycę Aleksandrę, piątkę ich dzieci, cztery osoby ze służby oraz psa. To wydarzenie zakończyło panowanie carów w Rosji. Niemcy pod koniec swoich rządów obrabowali pałac z resztek wystroju i dekoracji. Pałac pozostawał w stanie ruiny.
Rok 1900 – rodzina carska w parku pałacowym podczas puszczania balonu. Tuż pod balonem, z zadartą do góry głową widoczny jest car Mikołaj II, a w powozie siedzi dalsza część rodziny. W tle widać pałac. Fot. z albumu “Царская охота в Беловежской пуще”.
Międzywojenne władze polskie dość szybko doprowadziły pałac do stanu używalności. W 1922 roku zaczęła w nim pracować administracja nowo utworzonego powiatu białowieskiego. Część komnat przeznaczono niebawem na apartamenty reprezentacyjne głowy państwa. W budynku przeprowadzono kapitalny remont i znów lśnił jak dawniej. W lewym skrzydle pałacu urządzono muzeum puszczańskie oraz bibliotekę naukową. We wrześniu 1929 roku w pałacu otworzyła swe podwoje Państwowa Szkoła dla Leśniczych. Prezydent Mościcki po raz pierwszy odwiedził Białowieżę w styczniu 1930 roku. Od tego czasu odnowiona została tradycja polowań głowy państwa w Puszczy Białowieskiej. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej, w pałacu ulokował się częściowo szpital wojenny, który w pierwszej połowie września 1939 roku ewakuowano na wschód.
Pałac carski w Białowieży na przełomie XIX i XX wieku. Fot. Public domain, via Wikimedia Commons
Na początku okupacji radzieckiej utworzono w pałacu zaczątki ośrodka naukowego. Kolejni gospodarze w pałacu – Niemcy – urządzili w nim specjalny sztab do walki z ruchem partyzanckim w rejonie Puszczy Białowieskiej. Odchodząc z Białowieży, w nocy z 16 na 17 lipca 1944 roku podpalili pałac, w którym obok wyposażenia spłonęły m.in. zbiory bartnictwa puszczańskiego, kolekcja owadów i zielnik roślin naczyniowych stworzony przez prof. Józefa Paczoskiego. Ucierpiała również biblioteka oraz zbiór klisz i przeźroczy. Ruiny pałacu stały przez kilkanaście lat. W tym czasie trwała dyskusja, co z nimi zrobić. Ostateczna decyzja zapadła w 1958 roku. Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego przeznaczył ruiny do rozbiórki. Prace zakończono w połowie 1962 roku.
Jedyną pozostałością po pałacu jest dzisiaj brama wjazdowa do jego części kuchenno-gospodarczej. Zachowały się ponadto niektóre budynki towarzyszące głównej budowli.
Źródło: encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu
Czytaj też: Architektura | Historia | Pałac | Wille i rezydencje | Rosja
