Autorem pierwszego rzeźbiarskiego wizerunku Syreny – symbolu Warszawy był Konstanty Hegel. Stworzył go jako zwieńczenie prac przy wodociągu Henryka Marconiego doprowadzającego wodę m.in. na Stare Miasto. 85 lat później przy ul. Wybrzeże Kościuszkowskie, tuż nad brzegiem Wisły stanął monument autorstwa Ludwiki Nitschowej. Pomnik Syreny powstał z inicjatywy prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego i miał upamiętniać legendę o powstaniu Warszawy oraz przyczynić się do podniesienia estetyki bulwarów wiślanych.
Pierwotna koncepcja zakładała ustawienie 20-metrowego monumentu wykonanego z zielonego szkła, na filarze pośrodku Wisły. Okazała się jednak zbyt kosztowna i trudna technicznie w realizacji. Ostatecznie zdecydowano się na wykonanie tradycyjnego monumentu nad brzegiem rzeki.
Pomnik obecnie. Fot. Hrs Poland, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Praca nad rzeźbą trwała kilka miesięcy, prawdopodobnie od przełomu 1936 i 1937 r. Jako modelka do opracowania głowy i korpusu Syreny Nitschowej pozowała studentka etnografii Uniwersytetu Warszawskiego Krystyna Krahelska. Rzeźbiarce zaimponowała jej postawna budowa ciała oraz słowiański, wręcz typowo polski typ urody. Krahelska pozowała jej w pozycji klęczącej, trzymając w prawej ręce miecz. Studentka zginęła bohaterską śmiercią podczas powstania warszawskiego w 1944 r. Wysoka na 2,75 m rzeźba została odlana z brązu w 1938 r. w warszawskim zakładzie Braci Łopieńskich przy ul. Hożej 55. Z powodu wielkości rzeźby odlewano ją w częściach, które po wygładzeniu i wycyzelowaniu zmontowano przy pomocy śrub, a na końcu wykonano patynowanie.
Rzeźba przedstawia postać legendarnej Syreny. Jej włosy są zebrane w kok na karku. Wzrok ma skierowany na północ, a jej mocny kobiecy korpus osłania trzymana w lewej ręce okrągła, lekko wypukła tarcza. Na tarczy znajduje się wizerunek orła w koronie, wokół którego biegnie napis „Warszawa”. W drugiej ręce trzyma wysoko uniesiony miecz. Tłem dla rzeźby jest rzeka i drzewa na praskim brzegu. Całość stanęła na blokach z piaskowca. Monument ustawiono przy ul. Wybrzeże Kościuszkowskie u wylotu ul. Tamka, równolegle do nurtu Wisły na początku kwietnia 1939 r. Miejsce wybrał Stefan Starzyński z doradcami oraz Ludwika Nitschowa. Ta lokalizacja miała podkreślać związek Syreny z rzeką utrwalony w legendzie o symbolu stolicy. Miasto pokryło koszty budowy.
Do wybuchu II wojny światowej nie udało się zrealizować wszystkich elementów otoczenia pomnika, m.in. rzeźb mew zrywających się do lotu, które miały być umieszczone przy krawędzi basenu. Ich modele i odlewy zostały zniszczone w czasie wojny. Planowano również budowę tarasu widokowego na dolnym bulwarze, aby Syrena mogła być oglądana także od strony rzeki. Obydwa warszawskie pomniki Syreny przetrwały II wojnę światową, choć nie bez uszkodzeń. Ten znad Wisły naprawiono w 1949 r. przez pracownię Braci Łopieńskich, bez zdejmowania rzeźby z cokołu. Załatano wówczas 35 przestrzelin. W 1966 roku monument był remontowany, przy tej okazji uruchomiono także fontannę z basenem.
W 2000 roku w sąsiedztwie Syreny wybudowano most Świętokrzyski, który na dobre wpisał się w tło zabytkowego monumentu. Generalny remont pomnika przeprowadzono w 2005 roku. Prace przywróciły mu dawny wygląd, a przebudowa i uporządkowanie jego otoczenia znacząco podniosły atrakcyjność miejsca i sprawiły, że stał się jednym z najważniejszych i najchętniej odwiedzanych miejsc nad Wisłą.
8 marca 2024 roku aktywistki z grupy Ostatnie Pokolenie oblały pomnik farbą, chcąc w ten sposób zwrócić uwagę na zmiany klimatu. Wstępne czyszczenie pomogło Syrenie odzyskać dawne barwy, lecz cokół wykonany z delikatnego piaskowca wciąż nie odzyskał pierwotnego wyglądu. Służby konserwatorskie i eksperci ocenią, jakie prace należy wykonać, aby przywrócić go do stanu sprzed aktu wandalizmu. Sprawa zniszczenia symbolu stolicy trafiła do prokuratury. Postępowanie toczy się w kierunku uszkodzenia zabytku.
Źródło: warszawa.fandom.com, um.warszawa.pl
Czytaj też: Zabytek | Historia | Rzeźba | Warszawa | Ciekawostki
