Rewitalizacja dawnej dzielnicy żydowskiej w Przedborzu.Praca dyplomowa

Projekt dyplomowy jest podróżą do świata, który wraz z końcem II wojny światowej przestał istnieć. Czas wojny i okupacji był przełomowy w dziejach Polski pod wieloma względami. Z państwa wielu narodów Polska stała się krajem jednoetnicznym i jednowyznaniowym. Zapraszamy do zapoznania się z pracą dyplomową Michała Kołodzieja, absolwenta Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej pt. „Przywracanie zapomnianej historii. Rewitalizacja dawnej dzielnicy żydowskiej w Przedborzu. Architektura jako czuły narrator.”

Wraz z upadkiem komunizmu pojawił się podstawowy problem przywracania pamięci o wielokulturowej przeszłości. Przez większość naszej historii na terytorium Rzeczypospolitej przenikały się różne wpływy, ludzie mówili odmiennymi językami, kwitły kultury, pielęgnowano liczne tradycje. Dziś jednak znikają ślady tej barwnej przeszłości, zanika też pamięć. Znaczącym elementem tego jest dziedzictwo polskich Żydów, którzy tak mocno wpisali się w tożsamość naszego kraju. Projekt dyplomowy jest próbą uchwycenia obrazu nieobecności ludności żydowskiej w świadomości Polaków.

Wraz z Zagładą niemal całkowicie zniszczona została tworzona przez wieki kultura materialna i duchowa. Symbolem świata, który utraciliśmy są drewniane bożnice rozsiane po miasteczkach całej Rzeczpospolitej, doszczętnie spalone w trakcie wojny i „wymazane” z przestrzeni.

Praca dyplomowa zlokalizowana jest w miejscu nieistniejącej dziś synagogi drewnianej w Przedborzu. W ramach projektu zakłada się odtworzenie przestrzeni modlitwy oraz dodanie nowych funkcji o charakterze użyteczności publicznej, mających na celu przybliżyć dawną historię, kulturę i tradycję żydowską. Jeszcze przed II wojną światową obszar opracowania wypełniony był gęstą zabudową mieszkalną i gospodarczą, dziś jednak jest to teren pusty, bez śladów swojej przeszłości. Na gruzowiskach i zgliszczach dawnej dzielnicy żydowskiej wyrosły drzewa i krzewy. To wymowny znak nieobecności tej społeczności w mieście.

Przedborska gmina żydowska była jedną z najbogatszych i największych w okolicy. Miało to swoje materialne odzwierciedlenie w postaci cennej architektonicznie synagogi drewnianej o bogatym wyposażeniu wnętrza. Większość zabytków potwierdzających żydowską przeszłość miasta uległa całkowitemu zniszczeniu i nie przetrwała do dzisiaj. Najcenniejszy z nich, czyli synagoga, został spalony w 1939 roku przez niemieckich żołnierzy. Po analizie materiałów historycznych oraz obecnej sytuacji miasta zrodził się pomysł stworzenia projektu upamiętniającego przedborskich Żydów oraz dziedzictwo kulturowe tej ludności. Projekt jest manifestem przypominającym, że Polska to nie tylko Zagłada, ale przede wszystkim miejsce, gdzie przez wieki kwitła i rozwijała się kultura żydowska.

Istotną rolę w projekcie pełni rzeka, która dzieli obszar opracowania na dwie części. Po zachodniej stronie znajduje się kirkut (cmentarz żydowski), miejsce symbolizujące przeszłość i tragiczne losy narodu żydowskiego. Tam też zlokalizowane jest miejsce kontemplacji i modlitwy. Po wschodniej stronie zaprojektowany jest zespół siedmiu budynków, które są metaforą teraźniejszości i przyszłości.

Ich liczba nie jest przypadkowa i ma szczególne znaczenie w Biblii i w judaizmie. Funkcje budynków odnoszą się do nieistniejących dziś żydowskich zabudowań Przedborza i są nimi mykwa, muzeum, punkt informacji turystycznej, synagoga, centrum naukowo-badawcze, koszerna restauracja oraz księgarnia połączona z czytelnią. Obie części projektu połączone są za pomocą mostu. Drewniana przeprawa jest symbolem drogi. „Bez przeszłości nie ma przyszłości” tak jedna część projektu zdaje się nie mieć sensu bez drugiej. Zastosowana architektura ma być jedynie powidokiem dawnej dzielnicy żydowskiej, której do dziś nie odbudowano. Forma architektoniczna została zainspirowana przez przedborskie domy widoczne na starych fotografiach i rycinach przedstawiających panoramę miasta. Przy tworzeniu całego zespołu ważne było odpowiednie osadzenie w kontekście. Projektowana zabudowa widziana z różnych odległości i miejsc zmienia swój wygląd. Architektura widziana z ulicy Krakowskiej to głównie dachy, swoją formą przypominające namioty (pierwsza żydowska świątynia była formą namiotu). Z kolei patrząc od strony kirkutu zobaczymy kształty domów, tak typowych dla sylwety miasta. Współczesna w wyrazie architektura ma działać na emocje, przypominać obrazy wielokulturowego miasteczka. Układ budynków przywodzi na myśl wąskie uliczki i place dawnego Przedborza. Proponowana zabudowa pod względem skali odnosi się do architektury przedwojennych miasteczek, w których przeważały parterowe domy mieszkalne z akcentami urbanistycznymi w formie kościoła, ratusza lub synagogi.

Aby uniknąć karykaturowania architektury historycznej detal ograniczony jest do minimum. Obiekty pokryte są zewnątrz palonymi deskami, to odniesienie do przeszłości – pamięć, ból, cierpienie. Kontrastem do tego są wnętrza pomyślane jako jasne, wykończone w drewnie jako symbol nadziei, serca, które tętni życiem. Elewacja zmienia się w czasie w zależności od światła słonecznego w ciągu dnia, w nocy z kolei budynki świecą niczym lampiony. Zastosowany materiał jest łącznikiem między architekturą współczesną a tą historyczną, już nieistniejącą. Drewno zostało wykorzystane na wiele sposobów, od konstrukcji po wyposażenie wnętrz. Zastosowanie drewna jako głównego budulca jest również zgodne z aktualną polityką klimatyczną. Konstrukcje drewniane akumulują węgiel, korzystnie wpływając na środowisko i ochronę klimatu.

Szczególnym zagadnieniem był projekt nowej synagogi, której charakter określają przepisy prawa oraz tradycja żydowska. Budynek orientowany jest względem stron świata, na wzniesieniu, o skromnej formie zewnętrznej, nad płynącą wodą z wydzieleniem stref modlitwy oddzielnych dla mężczyzn oraz kobiet. Znaczącą częścią projektowanej przestrzeni są ogrody między budynkami. Dobór gatunkowy roślin oparty jest na lokalnej florze, która jest elementem niezmiennym tego miejsca od lat. Zioła i rośliny zawsze pomagały człowiekowi w leczeniu ran, w projekcie pełnią jedynie rolę symboliczną. Między synagogą a restauracją przewidziano specjalne miejsce na posadzenie drzewa. Jest to nawiązanie do Drzewa Życia (hebr. Ec ha-Chajim), czyli rajskiego drzewa. Zgodnie z tradycją miało rosnąć pośrodku rajskiego ogrodu, jego owoce zapewniały nieśmiertelność.

Architektura bogata w symbole staje się czułym narratorem, bierze czynny udział w procesie snucia opowieści przekazywanej z pokolenia na pokolenie i przywracania do przestrzeni miasta pamięci o żydowskiej przeszłości. Rola architekta i architektury w działaniu na rzecz świadomości kulturowej i historycznej następnych pokoleń jest bardzo ważna. Istotne jest by powstawały miejsca i przestrzenie dialogu międzykulturowego, miejsca ochrony dziedzictwa i pamięci. Należy dołożyć starań, aby ocalić i utrzymać w pejzażu Polski podupadające, absolutnie unikatowe dziedzictwo wielokulturowej przeszłości.

Projekt dyplomowy jest podróżą do świata, który wraz z końcem II wojny światowej przestał istnieć. Wraz z upadkiem komunizmu pojawił się podstawowy problem przywracania pamięci o wielokulturowej przeszłości Polski. Przez większość naszej historii na terytorium Rzeczypospolitej przenikały się różne wpływy, ludzie mówili odmiennymi językami, kwitły kultury, pielęgnowano liczne tradycje.

Dziś jednak znikają ślady tej barwnej przeszłości, zanika też pamięć. Znaczącym elementem tego jest dziedzictwo polskich Żydów, którzy tak mocno wpisali się w tożsamość naszego kraju. Projekt dyplomowy jest próbą uchwycenia obrazu nieobecności dziedzictwa ludności żydowskiej w świadomości Polaków.

Symbolem świata, który utraciliśmy są drewniane bożnice rozsiane po miasteczkach całej Rzeczpospolitej, doszczętnie zniszczone w trakcie wojny. Praca dyplomowa zlokalizowana jest w miejscu nieistniejącej dziś synagogi drewnianej w Przedborzu. W ramach projektu zakłada się odtworzenie przestrzeni modlitwy oraz dodanie nowych funkcji o charakterze użyteczności publicznej, mających na celu przybliżyć zapomnianą historię, kulturę i tradycję żydowską.

O autorze:
Architekt i urbanista, Michał Kołodziej, absolwent Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej. Michał Kołodziej pochodzi z Tarnobrzegu na Podkarpaciu. Absolwent Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, dyplom magisterski z wyróżnieniem obronił we wrześniu 2020. Studiował także na Faculty of Architecture Politecnico di Milano, Włochy. Praca dyplomowa przygotowana pod opieką prof. dr hab. inż. arch. Ewy Węcławowicz-Gyurkovich została doceniona i nagrodzona m.in. Krakowska Nagroda Dyplom Roku 2020 – najlepszy dyplom obroniony w 2020 roku w województwie małopolskim, nominacja do finału Dorocznej Polsko-Niemieckiej Nagrody Integracyjnej 2020 BDA-SARP (9 dyplomów z Polski), II Nagroda w Konkursie dla Młodych Architektów Builder 2020, III Nagroda w konkursie organizowanym przez Parlament Studentów RP na najlepszą pracę dyplomową, publikacja na portalu dyplomy.fontnieczcionka.pl Najlepsze prace dyplomowe absolwentów polskich uczelni artystyczno-projektowych.

Architekt i urbanista, autor pracy dyplomowej Michał Kołodziej

Jest autorem i współautorem nagradzanych projektów w konkursach krajowych i międzynarodowych. Laureat Krakowskiej Nagrody SARP za Najlepszy Dyplom Roku (2021). Laureat Wyróżnienia I st. w konkursie o Stypendium Twórcze SARP Kraków im. prof. Bohdana Lisowskiego (2019). We współpracy z Cavu Architekci laureat Wyróżnienia honorowego w międzynarodowym konkursie architektoniczno-urbanistycznym na Muzeum Wyspiańskiego w Krakowie (2019). Laureat II Nagrody w ogólnopolskim konkursie architektonicznym realizacyjnym na formę upamiętnienia 700-lecia lokacji Kamienia (2019). Laureat I Nagrody w studenckim konkursie na projekt Domu Miejskiego dla miasta Dębica (2018).

Finalista w Międzynarodowym konkursie Nonarchitecture Competitions Thinking Alternative Designs for Offices, praca zespołowa (2018). Laureat Wyróżnienia honorowego w międzynarodowym konkursie 2019 CAAJ Student Competition – The Modern Police Station, praca zespołowa (2019). Laureat II Nagrody w XII Ogólnopolskich Warsztatach Plenerowych Studentów Architektury w Chełmnie (2016). Poza studiami angażował się w działalność kół naukowych oraz uczestniczył w warsztatach studenckich, był współorganizatorem XXV Ogólnopolskich Spotkań Studentów Architektury OSSA 2020 Eksperyment w Krakowie, gdzie miał okazję współpracować z grupą tutorską Gaja Bieniasz + Marcin Kwietowicz jako opiekun grupy. Uczestnik VIII Ogólnopolskich Warsztatów Studentów Architektury Architektour 2017 Partycypacja w Bytomiu oraz XXII Ogólnopolskich Spotkań Studentów Architektury OSSA 2018 Widzenie w Łodzi. Uczestnik International Workshop in Architecture and Urban Design, Wallers Arenberg 2018 we Francji. Brał udział w Ogólnopolskich Warsztatach Studentów Architektury Architektura Betonowa 2016 w Krakowie.

Uczestnik konferencji oraz autor artykułów naukowych. Uczestnik VI oraz VII Studenckiej Konferencji Arch-Eco w Krakowie oraz uczestnik konkursu manifestów architektonicznych podczas Międzynarodowego Biennale Architektury Kraków 2019. Doświadczenie zdobywał w krakowskich biurach architektonicznych UCEES, Cavu Architekci oraz Studio4space, pracując przy projektach w różnych skalach i funkcjach. W październiku 2020 roku podjął pracę w warszawskiej pracowni BBGK Architekci, gdzie rozwija się zawodowo. Poza architekturą interesuje się historią, filmem oraz sztukami plastycznymi.

Architektura jako czuły narrator to projekt, który przywraca pamięć. Poruszony w pracy temat wymagał ogromnej wrażliwości w tworzeniu wielowątkowej i bogatej w symbole architektury, która uczestniczy w procesie snucia opowieści. Wyzwaniem było zbudowanie odpowiedniej narracji, poprzez formę, materiał, tak, aby przekazać odbiorcom określone emocje. To w końcu odkrywanie kart historii, które są trudne, nie zawsze wygodne.