Stojący na wzgórzu, charakterystyczny Zamek w Lublinie należy do największych symboli architektonicznych i historycznych Koziego Grodu. Losy tego miejsca są bardzo zawiłe. Obecnie mieści się w nim muzeum, ale jeszcze w połowie poprzedniego stulecia pełniło ono funkcję więzienia. Na przestrzeni wieków gmach był wielokrotnie przebudowywany, żeby w XIX stuleciu otrzymać swoja obecną neogotycką formę.
Zamek stoi na niewielkim wzgórzu sąsiadującym z lubelskim Starym Miastem. Już w VI wieku istniała w tamtym miejscu wczesnośredniowieczna osada. W XII wieku swoją siedzibę miał tam kasztelan (urzędnik ziemski), a za czasów Kazimierza Sprawiedliwego na wzgórzu został wzniesiony gród. W połowie XIII wieku w obrębie górnej części wzgórza wybudowano murowaną wieżę obronno-rezydencjonalną (tzw. donżon). Jest to cenny zabytek sztuki romańskiej zachowany do dziś. Wieża utwierdziła lokalizację średniowiecznego założenia, ponieważ wzmacniała i zabezpieczała dostęp do siedziby kasztelana. Pełniła przede wszystkim funkcje militarne, ale stanowiła też schronienie w razie niebezpieczeństwa.
Jedna z elewacji zamku. Fot. Sylwpak, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Przełomową datą w dziejach zamku był rok 1341, kiedy Tatarzy natarli na Lublin. Po tym wydarzeniu król Kazimierz Wielki zdecydował o wystawieniu murowanego zamku w miejscu drewnianego grodu. W XVI wieku, za panowania Zygmunta Starego, obiekt przebudowano. Wzniesiona została brama wjazdowa, dodano drugie piętro oraz okazałą attykę. Dnia 1 lipca 1569 roku na zamku została zaprzysiężona unia polsko-litewska, zwana Unią Lubelską. Była to pierwsza międzypaństwowa unia realna zawarta w Europie. W XVII wieku podczas potopu szwedzkiego, w wyniku licznych działań wojennych i pożarów zamek popadł w ruinę. Ocalały jedynie najstarsze budowle – kaplica i donżon.
Zrujnowany zamek lubelski i dzielnica żydowska, rysunek L. Urmowskiego z 1810 roku. Domena publiczna
Dopiero w XIX wieku w miejscu zniszczonych budowli zaplanowano budowę gmachu więziennego. W latach 1824–1826 z inicjatywy Stanisława Staszica i według projektu Jana Stompfa na ruinach dawnego zamku wzniesiono nową budowlę w stylu neogotyku angielskiego. Od połowy XIX wieku do 1915 roku trafiali tam głównie więźniowie polityczni. W czasie II wojny światowej, w latach 1939–1944, na zamku mieściło się hitlerowskie więzienie Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Lublinie. Łącznie osadzono w nim około 40 tys. osób, a życie straciło około 3 tys. Największej egzekucji Niemcy dokonali 22 lipca 1944 roku, w przeddzień wyzwolenia Lublina. Zamordowano wtedy blisko trzystu więźniów. Do 1942 roku wokół zamku znajdowała się żydowska dzielnica, zamieszkana przez lubelskich Żydów. Rok wcześniej niemieckie władze utworzyły tam getto, skąd w 1942 roku zaczęły się wywózki ludności do obozów zagłady. Wyburzanie dzielnicy rozpoczęto jeszcze tego samego roku. Budynki przy większości ulic i placów zniknęłu w zupełności.
Zamek w Lublinie z dzielnicą żydowską u stóp w 1939 roku i współcześnie. Źródło: Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej. Autor: Henryk Poddębski
W latach 1944-1954 na zamku funkcjonowało więzienie NKWD i UB. Przez jego mury przeszło około 35 tys. zatrzymanych, a życie straciło ok. dwieście osób. Po zamknięciu więzienia zamek poddany został renowacji, celem której było przekształcenie go na siedzibę Muzeum Lubelskiego. W 2021 roku przemianowano je na Muzeum Narodowe w Lublinie, w którym zgromadzono bogate zbiory w działach, m. in.: archeologicznym, numizmatycznym, militariów czy etnograficznym.
Źródło: zamek-lublin.pl, podrozepoeuropie.pl, lublintravel.pl
Czytaj też: Architektura | Zabytek | Historia | Lublin | Architektura w Polsce | Ciekawostki
